image

Պտտի՞լ , թէ՞ պտըտիլ. Արմենակ Եղիայեան

Պտտի՞լ , թէ՞  պտըտիլ. Արմենակ Եղիայեան

 

         Գրաբարը ունէր պտուտել եւ պտուտիլ, որոնք կը յառաջանան, անշուշտ,  պտոյտ-էն: Ասոնց դիմաց  «Նոր հայկազեան»-ը դրած է պտըտիլ՝ իբրեւ աշխարհաբարեան հոմանիշ: «Առձեռն»-ը ունի նաեւ պտըտցնել:

          Ինչպէս կը տեսնենք, երկուքն ալ աշխարհաբարեան ձեւերը գրած են ը-ով: Սակայն այս  ը-ի կիրարկութեան շատ կարեւորութիւն պէտք չէ ընծայել, քանի որ աշխարհաբարի ընթերցումը դիւրացնելու համար՝ մխիթարեանները ը-ով օժտած են  իրենց բառարանի հազարաւոր այլ բառերը եւս, որոնք ժամանակի ընթացքին թօթափեցին այդ տառը:

        Գրաբարի բառարանագիրներէն Սիմոն  Գաբամաճեան հլու-հնազանդ  հետեւած է «Նոր հայկազեան»-ին ու «Առձեռն»-ին եւ ինք ալ գրած է «պտուտկել=պտուտել=պտըտիլ, պտըտցնել»:

         Այսքանը՝ գրաբարի բառարանագիրներու ծիրէն ներս:                                    

                                                                          *      *

                                                                              *

         Ժամանակակից աշխարհաբարեան բառարանագիրներէն ը-ով գրած են  Գայայեան, Տէր Խաչատուրեան, հայր Կռանեան: Առանց ը-ի գրած է միայն հայր Պետրոս Ճիզմեճեանը: Պտըտիլ ձեւը կը դասաւանդեն նաեւ  կարգ մը դասագիրքեր:  Մեր մամուլին, այլեւ գրողներուն մէկ կարեւոր մասը բառս կը գրէ ը-ով:

         Ահա ա՛յս է անոր ուղղագրութեան պարզած  պատկերը:

                                                                           *      *

                                                                               *  

         Ինչո՞ւ այս  ը ձայնաւորը, ի՞նչ տրամաբանութեամբ ու ո՞ր կանոնի թելադրութեամբ:

         Հոն ուր կարելի եղած է բանաւոր կամ գրաւոր բացատրութիւն մը ստանալ, ապա այս ը-ին կիրարկութիւնը կ’արդարացուի՝ 1) նախ՝ բառին արտասանութիւնը դիւրացնելու մտահոգութեամբ. որպէսզի ան չարտասանուի պըտ-տիլ, ինչպէս կ’ըսենք փըթ-թիլ, այլ մեր փոքրիկները զայն արտասանեն պը-տը-տիլ, 2)  սակայն բուն՝ «մեծ»  պատճառը կը նկատուի այն իրողութիւնը, թէ պտտիլ բայը  կրկնակ հնչիւնափոխութեան արդիւնք է՝ պտոյտ-պտուտ-պտտիլ, որուն մէջ անհետացած ոյ երկբարբառը պէտք է բանով մը ցոլանայ. այդ ցոլացումը տեղի կ’ունենայ շնորհիւ ը ձայնաւորի ներկայութեան, ուրեմն՝ պտոյտ-պտուտ-պտըտիլ:

        1. Նախ՝ դիւրընթեռնելիութիւնը:

         Հայերէնը ունի հարիւրաւոր բառեր, որոնք ճիշդ ընթերցանութեան հարց կը յարուցեն, որովհետեւ  մէկէ աւելի ընթերցումի առարկայ կրնան դառնալ՝ յատկապէս անվարժ ընթերցողներու կողմէ. օրինակ՝ կրկնել կրնայ արտասանուիլ թէ՛ կըրկ-նել,  թէ՛ կը-րըկ-նել, թէ՛ կըր-կընել. թռչնազգի կրնայ արտասանուիլ թըռչ-նազգի, թըռըչ-նազգի, թըռ-չընազ-գի. մրջնաբոյն կրնայ արտասանուիլ մըրջ-նաբոյն, մը-րըջ-նաբոյն, մըր-ջը-նաբոյն եւ այլն: Անոնք, որոնք հայոց լեզուի ուսուցիչ եղած են տարրական դասարաններու մէջ,–ինչպէս այս տողերը գրողի պարագան է,– այսպիսիներէն բոլորին (որոնք հազարաւոր են մեր լեզուի մէջ)  պէտք է հանդիպած ըլլան: Սակայն ասոնց որեւէ մէկը աւելորդ ը-ով չենք օժտեր, քանի որ այս տարընթերցումները հետզհետէ կը սրբագրուին միջնակարգի մէջ ու աւելի ուշ բոլորովին կ’անհետանան: Պտտիլ-ին համար բացառութիւն կազմելը, ուրեմն, բոլորովին անտեղի ու անհեթեթ է:

         2. Կորսուած ոյ երկբարբառը:

         Ինչ կը վերաբերի կորսուած  ոյ երկբարբառը «բանով մը ցոլացնելու» մտահոգութեան, ապա մեր լեզուն նման  անհրաժեշտութենէ չէ առաջնորդուած բնաւ, ո՛չ  ալ Մեսրոպ Մաշտոց, որ մեր ուղղագրութեան հիմնադիրն է եւ  որուն սրբատառ կանոնագրութեամբ՝ արմատական բառերու մէջ լսուող ը ձայնաւորը չի գրուիր: Եւ իրօք ալ մենք այլուր չենք գրեր զանոնք. օրինակ՝ քոյր-քուր-քրոջ, պոյտ (կաւէ աման, pot ֆրանսերէն, pota իտալերէն) դարձած  է նախ պուտուկ, ապա՝ պտուկ. Վարդան Այգեկցի ունի այս բառը ա՛յս ուղղագրութեամբ, ան կը գտնուի մեր արդի բառարաններուն մէջ եւս. տե՛ս նաեւ Արսէն Բագրատունի՝ պոյտն-պուտան-պտուկ («Ի պէտս զարգացելոց», էջ 19): Լէզ-լիզել-լզուըռտել: Ցոյց արմատը տուած է ցուցնել, ասկէ ալ՝ ցցնել. այս վերջին ձեւը կիրարկուած կը գտնենք Արսէն Այտընեանի, այլև Դանիէլ Վարուժանի կողմէ եւս. օրինակ՝ «Իր գթութեան փայլ ալ ցցո՞ւց  վեհօրէն» («Արիւնոտ ճիւղը»): Պարոնեան՝ «Բարթողիմէոս աղան ալ  ժամանակաւ մատով կը ցցունեն» («Մեծապատիւ...»): Բոյթ-բութամատ-բթամատ, բոյն-բունաւեր-բնաւեր եւ այլն.  ասոնց բոլորին մէջ  կայ թաքնուած, սղած, կորսուած ոյ երկբարբառ մը, որուն փոխարէն ը կ’արտասանենք, ճիշդ է,  սակայն ոչ մէկ արեւմտահայու միտքէն անցած է այդ  արտասանութիւնը արտայայտել ը տառով, հապա ինչո՞ւ   այդ  մտահոգութիւնը պտոյտ-ի պարագային, երբ ան կու տայ պտոյտ-պտուտ-պտտիլ: Ինչո՞ւ և յանուն ինչի՞ այս երկու չափն ու երկու կշիռը:

          Մեր հազարաւոր արմատական բառերէն ոչ մէկը իր ծոցին մէջ ը ունի. պտըտիլ  բացառութիւն մը որեւէ արդարարացում չունի: Միայն անցընել ներգործական բայը համազգային համախոհութեամբ կը գրենք ը-ով, որպէսզի խուսափինք զայն չէզոքին հետ շփոթելէ. բաղդատել՝ կ’անցնէի եւ կ’անցընէի: Որուն վրայ կ’աւելնան զուտ աշխարհաբարեան պահուըտիլ, քերուըտիլ, հոտուըտալ եւ նմանները, որոնց մէջ ը-ի գրութիւնը ուղղագրական անհրաժեշտութիւն է, քանի որ առանց անոր՝ բոլորովին տարբեր արտասանութիւն կը ստանան բառերս, ինչ որ պարագան չէ պտտիլ-ին:

                                                                         *      *

                                                                             *

         Մեր արդի ուղղագրութիւնը ոչ-արմատական բառամէջի  ը բովանդակող ուրիշ բառ չունի անցընել-էն բացի:  Անշուշտ տարբեր է պարագան այն ածանցաւոր կամ բարդ բառերուն, որոնց բաղադրիչներէն մէկը կը սկսի ը-ով, օրինակ՝ անընդհատ,  արագընթաց,  դասընկեր,  խոչընդոտ, հիւրընկալ եւ այլն:   

         Յ. Գ.

         Ցաւով պիտի նշեմ, որ մեր դպրոցներուն մէջ  կը տիրէ նոյն երկւութիւնը՝ պտտիլ եւ պտըտիլ. նախակրթարաններու մէջ կը դասաւանդուի պտըտիլ, երկրորդականի մէջ՝ պտտիլ: Այսպէս է, քանի սփիւռքահայ  կրթական վերին մարմինները ընդհանրապէս լեզուական,  սակայն մասնաւորաբար միասնական ուղղագրական  որեւէ քաղաքականութիւն չեն մշակած, որպէսզի հայոց լեզուի դասագիրքերը  ըստ այնմ պատրաստուէին: Այդ քաղաքականութիւնը  կը մշակեն  դասագիրքերու պատահական հեղինակները՝ ըստ իրենց անհատական ճաշակին: Եւ որովհետեւ աշխարհի վրայ չկայ երկու հայ, որոնք նոյն ձեւով մտածեն (վասնզի մեծ ամօթ պիտի ըլլար նման բան),  հետեւանքը կ’ըլլայ այն, որ մէկը  ուսուցէ պտըտիլ, միւսը՝ պտտիլ:

         Եւ լեզուական այսպիսի  ի՜նչ-ի՜նչ ուրիշ գայթակղեցուցիչ տարբերութիւններ, որոնց ոչ մէկ ուշադրութիւն կը դարձուի:

         Ի՞նչ կայ որ...այսպէս ալ կ’ըլլայ, այնպէս ալ կ’ըլլայ,  բան գործ չունինք ալ, հիմա ելլենք հայոց լեզուով կամ անոր ուղղագրութեա՞մբ  զբաղինք:

 

Արմենակ Եղիայեան

armenag@gmail.com