12.09c
Երեվան
չրք, ապր 17
Արեւմտահայերէնի սխալ ընտրութիւնները(5)
Մարօ՞, Մարո՞յ, թէ՞ մարո
1. Սկսելու համար ըսենք, որ հայերէնը օ տառով վերջացող բառ չունի. այս իրողութիւնը կը հաստատուի թերթատելով «Նոր հայկազեան»-ն ու «Արմատական»-ը, որոնցմէ դուրս չիք հայերէն որեւէ բառ, գոնէ՝ արմատ: Եւ չի կրնար ունենալ, քանի որ օ տառը ծնունդն պատմական աւ-ի մը, որ իրմէ ետք ունեցած է բաղաձայն մը, առանց որուն օ-ն չէր կրնար յառաջանալ:
Արդարեւ, հայերէնի մէջ գրաբարեան աւ երկբարբարը օ տուած է միայն հոն, ուր այդ աւ-ին կը յաջորդէր բաղաձայն մը. այլ պարագաներու՝ բոլոր աւ-երը մնացած են անփոփոխ. օրինակ՝
աւ+բաղաձայն > o աւ+ձայնաւոր > աւ
աւր - օր աւուր - աւուր
աւրէնք - օրէնք աւատ - աւատ
. գաւտի - գօտի գաւաթ - գաւաթ
խաւս (իլ) - խօս (իլ) հաւատ - հաւատ
կարաւտ - կարօտ դաւ - դաւ
հաւտ - հօտ հաւան - հաւան
մաւտ - մօտ նաւակ - նաւակ
նարաւտ - նարօտ...[1] շառաւիղ - շառաւիղ...
2. Այս օրինակները ցոյց կու տան, որ բառավերջի դիրքի վրայ չէր կրնար օ յառաջանալ, աւելի ճիշդը՝ անբաղաձայնայաջորդ օ-ն հայերէնի մէջ չի կրնար գոյութիւն ունենալ: Եւ արդէն չունի. պէտք չէ խաբուիլ զերօ եւ քիլօ բառերէն, որոնց երկուքն ալ նոր փոխառութիւններ են եւ երկուքն ալ տգիտութեան հետեւանք են:
Սակայն անդին ունինք մէկ կողմէ հայերէն փաղաքշական յատուկ անունները՝ Կարօ, Մարօ, Սագօ, Ասօ, Մկօ, Աբօ եւ այլն ( ասոնք 19-րդ դարուն սկսան երեւիլ), միւս կողմէ՝ օ-ով վերջացող օտար յատուկ անունները՝ Պորտօ, Միլանօ, Վաթերլօ, Օսլօ, Պոլերօ, Ժանօ, Հիւկօ եւ այլն...որոնք բոլորն ալ հակականոնական են: Անցողակի ըսեմ, որ յատկապէս կարգ մը մխիթարեաններ առաջարկած են Պորտոյ...Մարոյ ձեւերը՝ հաւատարիմ մնալով,– իբրեւ թէ,– գրաբարի ոգիին, ըստ որուն՝ ո-ով ալ բառ չի վերջանար հայերէնի մէջ. կարծես այո, քո, ուսո՛, մատո՛, յարո՛, փլո՛, կեցո՛ եւ նմանները հայերէն չեն: Մխիթարեաններու անշքացումով՝ իրենց այս առաջարկն ալ լայնօրէն անպաշտպան մնաց, եւ տիրապետող դարձաւ Մարօ, Պորտօ՝ օ-ով աւարտող ձեւը: Օրին Գազանճեան կանոնակարգեց նաեւ ասոնց թեք հոլովաձեւերը. ըստ այսմ՝ Մարօ, սակայն Մարոյի, Մարոյէ, Մարոյով, եւ ոչ՝ Մարօյի-Մարօի, Մարօյէ-Մարօէ, Մարօյով-Մարօով:
3. Եթէ այս սահմաններուն մէջ բաւական միօրինակութեան հասած ենք, շեղումներն ալ անպակաս չեն. «Մեհեան»-ի մէջ ազատօրէն գրուած են Մարօի եւ Մարօյի մերժելի ձեւերը, եւ ասոնք կը շարունակեն գրուիլ մինչեւ հիմա ալ թէ՛ դպրոցականներու, թէ՛ խմբագիրներու, թէ՛ գրագէտներու կողմէ:
Սակայն բազմաձեւութեան եւ շեղումներու իսկական աղբիւրը կը մնայ ասոնց յօդառութիւնը, որ կը կատարուի երկու ձեւով՝ Մարօ-Մարօն եւ Մարօ-Մարոն, այնպէս ալ՝ Աւօ-Աւօն եւ Աւօ-Աւոն եւ այլն, այլ խօսքով՝ մեր գրողներուն մէկ մասը բառավերջի օ-ն անփոփոխ կը պահէ յօդառութեան առթիւ՝ Մարօն եւ Աւօն, իսկ միւս մասը, մեծ մասը, զայն կը վերածէ ո-ի՝ Մարոն եւ Աւոն: Ինչո՞ւ այս վերջին ձեւը՝ Մարոն եւ Աւոն, ոչ ոք բան մը գիտէ, ոչ ոք բացատրութիւն մը ունի,− չունի, որովհետեւ չկայ,− սակայն ոչ ոք կը յօժարի նման անհեթեթութենէ մը հրաժարիլ:
4. Ո՞ւր է լուծումը այս բոլորին:
Շատ պարզ է. լուծումը կը կայանայ հոն, ուր բոլոր սխալագրութիւնները այլեւս անկարելի կը դառնան. այս պարագային՝ բառավերջի օ-ին ո-ի վերածումը. այսինքն՝ Մարո, Աւո, Սագո, Պորտո, Միլանո, Հիւկո եւ այլն: Նման սկզբնաձեւ մը նախ եւ առաջ հայեցի է եւ վերջ կու տայ անբաղաձայնայաջորդ օ-ի հակականոնական երեւոյթին: Միւս կողմէ՝ յօդառութեան եւ թեք հոլովներու պարագային, այլեւս սխալելու բացարձակապէս տեղիք չի մնար, քանի որ ո-ն անփոփոխ կը մնայ բոլոր պարագաներուն՝ Աւո-Աւոն-Աւոյին-Աւոյէն-Աւոյով:
Ծանօթ.ա)– Բառավերջի օ-ն եւ ամէն-ը՝ է-ով, կը կազմեն մեր արդի ուղղագրութեան աքիլլէսի կրունկը, այսինքն՝ ամենախոցելի կէտը՝ իրենց պարտադրած հնչիւնափոխութիւններով, որոնք աղբիւր են անյաղթահարելի անմիօրինակութեանց:
Որդեգրելով բառավերջի ո-ն (օրինակ՝ Մարո, Պորտո...) եւ ամեն՝ ե-ով, մենք ընդմիշտ ձերբազատած կ’ըլլայնք խատաբղէտ ուղղագրութիւն ունենալէ:
Ծանօթ.բ)– Ուրախութեամբ պիտի յայտնեմ, որ մեր մեծագոյն արեւմտահայերէնագէտը՝ Յակոբ Չոլաքեանը, իր քերականութեան վերջին գիրքին մէջ (ԳՄԳՄ-ի հրատարակութիւն), որդեգրած է այս երկու առաջարկները: Կը մնայ, որ մեր պատկան իշխանութիւնները ճիշդ աշխատիլ սորվին այլեւս եւ պաշտօնականացնեն այս երկուքը:
5. Բառավերջի էօ: Եթէ նոյնիսկ յաջողինք յատուկ անուններու վերջի օ-ն փոխարինել ո-ով, ինչպէս առաջարկեցինք, ապա մենք պիտի շարունակենք բառավերջի օ ունենալ ամէն անգամ որ կը տառադարձենք օտար բառ մը կամ անուն մը, որ կ’աւարտի ֆրանսական eu քմային հնչիւնով. օրինակ՝ Ռիւ Պլէօ (թաղամաս մը Փարիզի մէջ՝ Rue Bleue): Նման պարագաներու, երբ կը հոլովենք այսպիսիները, պէտք չէ օ-ն վերածել ո-ի ու գրել Պլէոյի-Պլէոյէ-Պլէոյով, որովհետեւ ասոնք կը կարդացուին Պլէ-օյի, Պլէ-օյէ, Պլէ-օյով, ինչ որ աղաւաղուած արտասանութիւն է: Պլէօ անունին մէջ է-ն այլեւս է չէ, օ-ն իր կարգին օ չէ, այլ այս երկուքը միանալով տուած են նոր տառ մը, որուն օ բաղադրիչը այլեւս ենթակայ չէ օ>ո հնչիւնափոխութեան: Ուրեմն պիտի գրենք՝ Պլէօ-Պլէօյի-Պլէօյէ-Պլէօյով. այս նոյն ձեւով նաեւ բոլոր օտար բառերու վերջավանկի էօ-ին համապատասխանող տառադարձութիւնները:
Ծանօթ.– Բառավերջի ո-ի որդեգրումը մեզի պիտի բերէ հետեւեալ մեծ առաւելութիւնը եւս. արեւմտահայերս կը գրենք վիտէօ, Փոմփէօ, Ռոմէօ եւ ուրիշ անուններ, որոնց «էօ» բաղադրիչը պարտաւոր ենք կարդալու eu. արդ, այդ բառերը լաիտներէն տառերով գրուած videu, Pompeu, Romeu չեն, այլ՝ vidé-o, Pompé-o, Romé-o, եւ որպէսզի ճիշդ գրենք նման բառերը, պարտինք զանոնք ուղղագրել վիտէո, Փոմփէո, եւ Ռոմէո, եւ ոչ թէ խայտառակենք զանոնք՝ օ-ով գրելով:
Արմենակ Եղիայեան
[1] Այս կանոնէն խուսափած են չորս հասարակ անուններ՝ աղաւնի, հաւկիթ, նաւթ, քաւթառ: Իսկ յատուկ անուններէն միայն Պօղոս-ն է, որ ենթարկուած է անոր: Ուրիշ որեւէ յատուկ անուն չէ ունեցած աւ>օ հնչիւնափոխութիւնը. օրինակ՝ Աւրելիոս, Աւգեան, Աւստրիա, Աւստրալիա, Կովկաս, Մաւրիտանիա, Փաւստոս, Զաւրիեւ եւ այլն:
