image

Արթօ Չաքմաքճեան. «Ես Հայաստանէն Դառնացած Չեմ»

Արթօ Չաքմաքճեան. «Ես Հայաստանէն Դառնացած  Չեմ»

Նշանաւոր հայ արձանագործ, գծանկարիչ, Գանատայի   (1992էն ի վեր) ու Բրիտանիոյ (2002-էն ի վեր) Արուեստից ակադեմիաներու անդամ Արթօ Չաքմաքճեան  Հայաստան ներգաղթած  է Եգիպտոսէն՝ 1948 թուականին: 1975 թուականին ան ստիպուած եղած է ձգել Հայաստանը, քանի որ իր մէկ գործը՝ «Կոմիտաս» վերտառութեամբ, անյայտ մարդիկ կոտրած են Կոմիտաս պողոտային վրայ և արձանը բերած ու նետած են իր աշխատանոցին դուռը: Ատկէ ետք, արուեստագէտը որոշած է հեռանալ Հայաստանէն՝ մտածելով,  որ  ինք  չի կրնար ապրել երկրի մը մէջ, ուր արուեստի հանդէպ այդպիսի վերաբերմունք կայ:  1975 թուականին, ան, ձգելով Հայաստանը, գնացած է Գանատա:

Աշխարհի շատ քաղաքներու  նշանաւոր պատկերասրահներու և դահլիճներու  մէջ  արձաններ ու նկարներ ունեցող հայ արուեստագէտը Հայաստանի մէջ ոչ մէկ արձան ունի դրուած:

Ան,  Հայաստանի անկախութենէն ետք,  որոշած է Հայաստանին նուիրել իր արձաններէն մէկը՝ յոյսով, որ նոր Հայաստանը կը գնահատէ իր աշխատանքն ու զայն կը զետեղէ Երևանի մէջ: Առաջարկն ընդունուած է, նոյնիսկ որոշուած է արձանը դնելու տեղը՝ Հիւսիսային պողոտա,  սակայն մինչև հիմա արձանը չէ գտած իր տեղը: Արձանագործը  յոյսը կտրած է, ամէն անգամ Հայաստան այցելելիս, կը խոստանան, որ  արձանն անպայման դրուելու է, բայց ան  բազում խոստումներուն այլևս չի հաւատար:   Արթօ Չաքմաքճեան ստացած է Հայաստանի հանրապետութեան բարձրագոյն պարգևներէն  «Մովսես Խորենացի» շքանշանը,  իսկ 2009 թուականին ան Լոս-Անճելըսի Գալիֆոռնիայի համալսարանի կողմէ պարգևատրուած է  «Նարեկացի»  մետալով:

Մենք Արթօ Չաքմաքչեանը հանդիպեցինք Երևանի  մէջ, և ան սիրով պատասխանեց ԺԱՄԱՆԱԿ-ի հարցումներուն:

-ՎարպետՀայաստան գալով, ինչո՞վ կը զբաղիք:

-Կ՛այցելեմ մեր հեռաւոր սրբավայրերը, եկեղեցիները, պատմական յուշարձանները, այնպէս, ինչպէս կ՛ընէի իմ երիտասարդութեանս տարիներուն: Երիտասարդութեանս տարիներուն, Եգիպտոսէն Հայաստան գալով, ես զիս կրկնակի հայ կը զգայի՝  իմ կեանքս Հայաստանի գիւղերու, պատմական վայրերու մէջ  կ՛անցնէի,  գիւղերուն մէջ զիս գիտեին արդէն, հեռուէն տեսնէին՝ սեղան կը բացէին:  Այդ  այցերուս ընթացքին բաւականին ուսումնասիրութիւններ ըրած եմ,   արուեստի մասին հոդուածներ գրած եմ, որոնք  «Սարգիս Խաչենց» հրատարակութիւնը շուտով կը հրատարակէ առանձին հատորով, որու մէջ նաև լուսանկարներ, գծագրեր  պիտի ըլլան: Եղուարդի մէջ, իմ պեղումներուս ընթացքին յայտնաբերած եմ 14-րդ դարուն ապառաժի վրայ քանդակուած առիւծի գլուխ մը, որ քանդակուած է և՛ դիմացէն և կողմէն: Ատիկա մեծ պատմագիտական արժէք ներկայացնող պեղածոյ մըն է, որու լուսանկարը նոյնպէս պիտի ըլլայ գիրքին մէջ:

Երևանին մէջ ալ կը պտտիմ, կը տեսնեմ, որ Երևանը փոխուած է, ամէն մարդ բան մը կուզէ ընել, շարժում կայ:

-Կարծեմ այդ գաղափարով ալ պատրաստած եք  «Քայլող մարդը»  արձանը, որ  Ձեզի խոստացած են, թէ պիտի դրուի Հիւսիսային պողոտային վրայ:

-Այո, նոր Հայաստանի գաղափարով ներշնչուած ըրած եմ այդ մէկը: Իշխանութիւններէն մարդ մը՝ Արտաշես Թումանեան, ինձի ըսաւ՝ պտտիր Երևանով մէկ, ընտրիր լաւ տեղ մը,  և քանդակը կը զետեղենք  ուզածդ տեղը: Ան թերթած էր իմ գործերու պատկերագիրքը,  զարմացած էր, ինձի ըսաւ, որ միայն գիրքէն թող չըլլայ: Խելացի էր իր ըսածը,  և ես   այդպէս ալ ըրի: Հղացայ նոր գործ մը, նոյնիսկ անոր պրոնզեայ մանրակերտը պատրաստեցի, իրենց տուի, հաւնեցան, խոստացան, բայց արդէն քանի տարի է՝  բան մը չեն ըրած:

Փարիզի մէջ,  ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի կենտրոնում,  ՅՈՒՆԵՍՔՕ-ի հրաւէրով  երեք մեծ դահլիճներու մէջ ես  արձաններ և նկարներ  դրած եմ,   հայկական բառը  գործածած եմ,  շետած  եմ իմ հայ  ըլլաս,   Հայաստանէն   ըլլալս,  հազարաւոր մարդիկ  կ՛ուգային  իմ այդ ցուցահանդէսին...Ես այնպիսի մարդ մը  չեմ, որ իմ գործս ամչնան  դնել Երևանի մէջ:

-Իսկ  Ձեր կարծիքով՝  ո՞րն է պատճառը, որ  որոշած են   ու կը ձգձգեն:  

-Չեմ կարող ըսել,  ինձ ալ  հետաքրքրական է   գիտնալ,   թէ ո՞րն  է պատճառը: Այսքանով հանդերձ, ես  չեմ չարացած, Հայաստանէն չեմ դառնացած, իսկ ցաւը, որ այս ամէն ինչի համար  կը կրեմ, իմ ներսը մնացած  է միայն:   

-Իսկ այն ցաւը, որ ապրած  եք խորհրդային տարիներուն, երբ Կոմիտասի արձանը ջարդած են,   ամոքո՞ւած է 

-Դժուար է: Ես գնացի Հայաստանէն, որ  շարունակեմ սիրել Հայաստանը: Ոչ մէկ  օր հոգիով  հեռացած եմ  Հայաստանէն:  Իսկ այն,  ինչ ըրին,    իմ հանդէպ չէր, այլ՝  արուեստի:  Ես չէի կրնար  ապրել  տարածքի մը մէջ, ուր  արուեստի հետ այդպէս դաժանորեն կը  վարուեն՝  կը ջարդեն գործը,  այն ալ այնպիսի մարդու մը արձանը,  որ մեր ազգին համար սուրբ եղած է:

-Արտօնութիւն ունեի՞ք արձանը դնելու:

-Այո, ինձի այն ժամանակուայ Երևանի քաղաքապէտ Գրիգոր Հասրաթեանը յանձնարարեց  Կոմիտաս պողոտայի  սկիզբը դնելու համար  պատրաստել արձանը, ես,  օրուգիշեր աշխատելով պատրաստեցի, մարդիկ հաւաքուեցան, բացում եղաւ:   Օր մըն ալ արձանն անհետացաւ, ջարդած էին, աշխատանոցիս դուռը նետած էին… Ինձի Պետական անվտանգության կոմիտեէն կանչեցին, ըսին, որ   Կոմիտասն իմ գործիս մէջ   սքեմով է, եթէ  պաշտօնական հագուստ (կոստյում) հագցնեք,  կ՛ընդունինք, ու  լուսանկար մը  ցոյց տուին, որ Կոմիտասը Գերմանիոյ մէջ պաշտօնական հագուստով     նկարուած էր,  ես ալ   ըսի՝ սիրով կ՛ընէի ձեր ըսածը, բայց ես արձանագործ եմ, դերձակ չեմ:  Իրենց ըսածը դերձակութեան ժանրէն էր…  Ես պաշտօն չունէի, մարդիկ կային, որ պաշտօն ունէին,  և շատ կ՛ուզէին Կոմիտաս  քանդակել, կը հասկնամ,  որ առաւելութիւնը անոնց պիտի տրուէր, և այդպէս ալ եղաւ: Երևանի մէջ Կոմիտասի արձանը դնելու առիթը անոնց տրուեցաւ: Գնացած, բողոքած էին Հասրաթեանին, համոզած էին, որ իմ արձանիս համար իրեն գործէն պիտի հանեն և այլն…    Հիմա  իմ պատրաստած  <<Կոմիտաս>>  արձանը դրուած է Տէտրոյթի մէջ:  

-Իսկ ո՞ւմ մատն էր  խառը:  

-Պետանվտանգութեան կոմիտեի աչքը  միշտ իմ վրաս  էր:   Ան իմ  անունս  լաւ գիտէր, մի  քանի անգամ կանչած  էր: 

Երբ իմ «Հիրոշիմա» գործս  շահեցաւ Մոսկուայի խաղաղութեան յանձնախումբին կազմակերպած մրցանքին առաջնութիւնը եւ զետեղուեցաւ ամերիկեան հիւլէական յարձակումի զոհ դարձած ճաբոնական Հիրոշիմա քաղաքի թանգարանին մէջ,   ինձի Ճաբոնէն  նամակ  մը գրեցին, մէկ ամիսով հրաւիրեցին,  կ՛ուզէին  այդ արձանին   15 մեթրանոց տարբերակը  պատրաստել, նորէն  Պետանվտանգութեան կոմիտէն զիս  կանչեց,  ըսաւ՝ եթէ գնաս, լաւ չ՛ըլլար  քեզի համար: Անկեղծ որ ըսեմ՝ վախցայ,  հեռու մնացի, ոչ ալ պատասխանեցի:  Հետագային, արդէն շատ  տարիներ անց,   հետաքրքվեցայ, ոչ-ոք տեղեակ  էր այդ առաջարկէն: Իսկ երբ Հայաստանի մէջ  այն  իբրև քանդակ ներկայացուցի՝  ոչ-ոք ընդունեց, ըսին՝ այս ի՞նչ է՝ մէկ աչքը կայ, միւսը՝ չկայ...  Քանդակի էութեանը, իմաստին  ոչ ոք ուշադրութիւն չէր դարձնէր, անոնց  համար կարևորն այն էր, որ  քիթը, բերանը, աչքերը տեղը ըլլային:   Իսկ ես այդպէս չէի կրնար  աշխատիլ:

 -Իսկ եթե մնայի՞ք, պայքարէի՞ք

-Ես պայքարող չեմ, ես ստեղծագործող եմ,     և բան մը արդեն  հասունցած էր իմ դէմս, անիմաստ էր պայքարելը:

Ամէն մարդ կեանքի մէջ  իր բեռն ունի, եւ այդ բեռն է, որ զինք միշտ կը կանչէ:  Եթե բեռ չունենաս՝ կը մեռնես։ Մարդու  ուսին դրուած բեռը միշտ զինք   առաջ կը մղէ:  Ես  արձան  մը ըրած եմ,  որ կը  կոչուի <<Բեռը>>: Այդ արձանին  գլուխը ես պոկած  ու բեռի վրայ   դրած եմ, ուզած  եմ ցոյց տալ, որ մարդն իր բեռով է ամբողջական:

-Հայաստանէն հեռանալով՝  ինչո՞ւ հատկապէս  Քանատա գնացիք:

-Տիկնոջս մայրը Քանադայ կը բնակուէր, մինչև այդ ան  միշտ կ՛ըսէր՝ երթանք,  երթանք,  բայց ես  երբեք ցանկութիւն չէի ունենար: Ես այնքան երջանիկ էի Հայաստանի մէջ:

-Վարպետ, Ձեր  տիկինն ալ   եգիպտահայ էինչպէ՞ս ծանօթացաք:

-Աբովեան փողոցին   վրայ  գրախանութ մը  կար, ես այնտեղ էի, ինքը ներս  մտաւ, խօսեց իմ ցուցահանդէսէն, չեմ յիշէր՝ ցուցահանդէսս պիտի  ըլլա՞ր, թէ՞ եղած էր արդէն,  ըսաւ,  որ իմ գործերս կը հաւնէ:  Ես ալ իրեն արուեստանոց հրավիրեցի, խօսեցինք,  հաւնեցայ, պարզուեց՝ մայրիկիս կը ճանչնայ,  իրենք   կ՛երթային-կ՛ուգային: Ըսի՝   վաղը ես նկարիչ  Կալենցին  քով կ՛երթամ,  եթէ կ՛ուզէք, եկէք:  Մտածեցի, որ եթէ գայ, ուրեմն լաւ  կ՛ըլլայ  ամէն ինչ: Հաջորդ օրը եկաւ,  եւ մինչև հիմա մենք միասին ենք: Երկու զաւակ ունինք՝ աղջիկ և տղայ՝  երկուքն ալ հայերու հետ  ամուսնացած են, այս մէկը  սկզբունք  եղած է  ինձի համար:

-Իբրև հայրենադարձ, Ձեզ  նեղութիւն տո՞ւած են  Հայաստանի մէջ, այնպէսինչպէս շատ հայրենադարձներու կը   ճնշէին:

-Այդ առումով՝ ոչ: Մենք շատ հանգիստ  եղած ենք, հանգիստ եկած ենք,  ապրած ենք,  առաջին օրուանէ ես  մտած եմ Գեղարուեստի  ուսումնարան, և մինչև գնալու օրս այնտեղ էի, նախ իբրև ուսանող, յետոյ՝ դասախօս:  Ինձի, ինչպէս նաև որոշ հայրենադարձ արուեստագէտներու,  ակադեմիկոս Արտեմ  Ալիխանեանը  կը  պաշտպանէր:   Ի դէպ,  ան  մեր ամուսնութեան կնքահայրն  էր, կը   հովանաւորէր,   տուն ալ տուաւ... Ալիխանեանը  մարդիկ  կը  բերէր  իմ տունս, որ նկարներս գնեն,  ատորով  ես կ՛ապրէի, քանի որ ինձմէ  քանդակ չէին գնէր:

-Երբ Հայաստան կ՛ուգաք,    այդ տունին մէջ կ՛ապրի՞ք:  

-Ոչ, երբ գնացի Հայաստանէն, այդ տունը  նոյն օրը յանձնեցի:  Անկախութենէն ետք,   երբ  Հայաստան կ՛ուգայի,   պանդոկներու մէջ   կը  մնայի, այդ մէկը   ինձի համար շատ վիրավորական էր, յետոյ տուն գնեցի, որ երբ գամ, գոնե այդ տունին  զգացողութիւնն ունենամ, հիմա այդ տունին մէջ կը մնամ  տիկնոջս հետ:

-Ձեր բոլոր գործե՞րը կը մերժէին:  

-Կրնամ ըսել՝   այո: Իմ  ժանրս  չէին ընդունէր,  կ՛ըսէին՝ ծուռ   կը քանդակէ՝ քիթը չկայ, բերանը չկայ… Հիմա ինձմէ շատ աւելի  ծուռ բաներ  կ՛ընեն,   ծռութիւնը ինձմէ  սկսաւ,  ու   ատոր  գինն ալ ես վճարեցի:  Իմ անիւս  Հայաստանի մէջ  չդարձաւ:

Երբ այն ժամանակ իմ գործերս  կը  քննարկէին, միշտ մէկը տեղէն կ՛ելնէր,  բան մը կ՛ըսէր, և այդ ըսողը միշտ պաշտօն ունեցող  մէկը կ՛ըլլար,   բոլորը  մտիկ կ՛ընէին զինք: 

Այդ տարիներուն  ես հայկական ճատրակ  պատրաստեցի, որ դրվի  այգիի մը մէջ՝  հայկական շարժօնով ըրած էի ՝ թագաւորը, թագուհին, բերդը, իշխանը, ամէնը հայկական բնաբան ունէին, որ երախաները այգի  գնան, տեսնեն, սորվին: Այդ գործս կը   քննարկուէր,    քանդակագործ մը   հարբած ներս  մտաւ, ըսաւ՝ ի՞նչ է՝  ասիկա նորէն  ծուռ    բաներ  ըրած է,  նորէն  չընդունեցին: Հիմա  իմ այդ գործս  Մոսկուայի մէջ դրուած է:  

Կոստան Զարեան   քանդակած եմ, միակն էի,  որ բնորդէն   քանդակած էի, ինքը շատ  հաւնած էր իմ   այդ գործս, որ ամբողջութեամբ թրթիռ էր: Ներկայացուցի  յանձնախումբին՝  մերժեցին: Ատկէ ետք Ռուսաստանէն պատուիրակութիւն եկաւ, արուեստանոցիս մէջ ինչ որ  հաւնեցաւ՝ գննեց, այդ ալ՝    հետը: Չեմ գիտէր՝ հիմա ո՞ւր է, ես այդ առումով բախտաւոր չեմ, իմ վաճառուած գործերուս  տեղը չեմ գիտէր:   Բայց Կոստան Զարեանի քանդակի  կաւէ  տարբերակը կայ Հայաստանի մէջ, եթէ ուզեն, կրնան  ձուլել, դնել տեղ մը: Բայց շիտակը որ ըսեմ,  պահ մը եկաւ՝ ինձի համար  արդէն միևնոյն է:  Ես  կը զգամ, որ  ամէն ինչ իր ժամանակին պիտի  կատարուէր, ամէն ինչ իր ժամանակը ունի:

Ես  հարիւրէ աւելի Կոմիտաս քանդակած եմ, բայց իմ Կոմիտասներէն մէկը չկայ Հայաստանին մէջ, ամէն աշխարհով մէկ ցրուած են:  Ժամանակին շատ կը փափաքէի,  որ իմ մէկ Կոմիտասս դրուի Հայաստանի մէջ, ամէն տեղ կայ, բայց այսօր արդէն անտարբեր դարձած եմ: Զաւեշտալի դեպքեր ալ շատ կ՛ըլլային: Անգամ մը արձանի մրցոյթ յայտարարուեցաւ, ես Կոմիտաս ներկայացուցի, ինձի ըսին՝ ասիկա Կոմիտասը չէ, Տոն Քիշոթն է: Յաջորդ տարին նորէն մրցոյթ յայտարարուեց, ես նոյն արձանը տարի,անունն ալ դրած էի Տոն Քիշոթ, ինձի ըսին՝ ասիկա Կոմիտասն է: Հիմա այդ գործս երկու անուն ունի՝ Կոմիտա-Տոն-Քիշոտ: Երբ հարցնեն՝ ինչո՞ւ, այս պատմութիւնը ամէն մարդու կը պատմեմ: 

-Ձեր մասին հոդուածներ  կը գրէի՞ն խորհրդային տարիներուն

-Արուեստաբան Վիլհեմ Մաթէոսեանը, որ զիս շատ  կը գնահատէր  «Խորհրդային  Հայաստան»  ամսագրին մէջ    հոդուած մը  գրեց, այդ  թիւին   շապիկն  ալ ես նկարազարդեցի, միակ հոդուածս էր  իմ մասին այն ժամանակ գրուած:

-ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի ցուցահանդէսի մասին ըսիք, այդ մէկը  թերևս Ձեր մեծ ցուցահանդեսներէն   եղած է՝ ցուցադրուիլ  միաժամանակ երեք դահլիճներու մէջ

-Այո, իմ մեծ ցուցահանդէսներէն  էր, 2010-ին եղաւ,  այնքան մարդ եկաւ, Շառլ Ազնաըուրն ալ եկաւ, ան   երեք դահլիճները  ժամերով շրջեց, ուզեց բոլոր արձաններուն և նկարներուն  մասին մէկ-մէկ լսել,  գովեստի խօսքեր շռայլեց..

-Ձեր գործերէն ունի՞ Ազնաւուրը:

-Մայրիկիս նուիրուած գործը ուզեց, ան թուլութիւն ունի մօր կերպարի հանդէպ, ըսի,    որ   այդ գործը բնօրինակն է, Հայաստանի պրոնզէ է և մայրիկիս  յիշատակին  նուիրուած է,   չեմ   կրնար տալ:  Այդ գործէն  երկու հատ  պատրաստած եմ,  մէկը Մոսկուայի մէջ է՝ Թրեթյաքովեան  պատկերասրահին մէջ, միւսը՝ միշտ իմ քովս կը մնայ: 

-Դուք Հայաստանի մէջ ալ ապրած եք, Սփիւռքի մէջ ալշա՞տ են տարբերութիւնները, մանաւանդ արուեստի առումով:

-Ինձի համարր Սփիւռքն ու հայրենիքը միասնութիւն չդարձան:  Սփիւռքի ու Հայաստանի միջեւ արմատական տարբերութիւն կա։ Ես արմատներով կապուած եմ Հայաստանին, եւ սփիւռքի մտածելակերպն ու ապրելաձեւն ինձի համար խորթ են։ Անշուշտ այնտեղ կենցաղն աւելի բարձր որակ ունի, բայց հոգեւորի մեծ պակաս կայ։

-Երբ Հայաստան   կ՛ուգաք, ո՞ւմ հետ  կը հանդիպեք:   

-Մարտին Պետրոսեանի,  Տիգրան Մանսուրեանի, որ  իմ ամէնէն մօտ ընկերս է, շատ պատանի տարիքէն միասին ենք, շատ  կը  սիրեմ զինք,    ամէնէն շատը իրեն  կը  հանդիպեմ, կը  խօսենք   անվերջ, անդադար: Ինքն  աւելի  դիւրին  ընդունուեց, երևի երաժշտութիւնն այնքան խրտնեցուցիչ չէ, որքան՝ արձանը: 

-Իսկ որ Քանադա վերադառնաք, ի՞նչ   պիտի  ընեք:

-Նորէն  ստեղծագործելու  պիտի սկսիմ:  Մինչև կաւը ձեռքս չառնեմ, չեմ գիտէր՝  ինչ  պիտի  քանդակեմ: Հիմա շատ դաս չեմ տար:  Ես շատոնց  համալսարանին մէջ   հատուկ կարգավիճակ ունիմ՝ ինքս կ՛որոշեմ՝  երբ դաս տամ, և երբ կը յայտրարարեմ,   եռակի, քառակի ուսանող կը հաւաքուի: 

...Ինչ ալ ըլլայ,  միևնոյն է՝ ամէն անգամ   շատ դրական  ու շատ լեցուած  կը   հեռանամ Հայաստանէն:

-Ճի՞շդ է, որ Դուք ցանկութիւն ունեիք  Ձեր բոլոր գործերը նուիրել Հայաստանին:

-Այդ մէկը  մեծ փափաքս էր, բայց ես արդէն սկսած  եմ մէկ քայլ ետ  երթալ:   Նուիրողը որքան անկեղծ է, նուէր ընդունողն ալ նոյնքան անկեղծ պիտի  ըլլայ…

 

 

 Հարցազրոյցը  ՝ Անուշ Թրվանցի

«Ժամանակ» Պոլիս