- Երբ խօսեցայ յարգելի նախագահ Էրտողանին հետ, «Ապրիլ 16ի հանրաքուէէն ետք ես անձամբ պիտի զբաղիմ այս հարցով» ըսաւ: Այդ ժամանակ Գարեգին Պէքճեան Գերմանիա կը գտնուէր: Նախագահին հետ իմ տեսակցութենէն ետք կուսակալութեան հրահանգ ղրկուեր է: Կուսակալութիւնը ինծի «կրօնական ժողով թող չգումարուի» ըսաւ: Ես ալ այդ մասին տեղեկացուցի պատրիարքարանին մէջ տեղի ունեցած ժողովին ընթացքին: Այդ ժողովին ներկայ էին Տիգրան Կիւլմէզկիլ, Արէթ Էրկան, Մելքոն Քարաքէօսէ, Հայկ Արսլանեան, Հրանդ Մոսկոֆեան եւ Վազգէն Պարըն: «Տեղապահի ընտրութիւն մի՛ կատարէք: Սպասենք հանրաքուէին», ըսի: Արամ սրբազանը ստիպեցին տեղապահի ընտրութիւնը կատարելու: Ես իրենց ըսի, որ ատիկա մեզի դժուարութիւններ պիտի յարուցէ, բայց չուզեցին ինծի հաւատալ:
Երբ Կրօնական ժողովը գումարուեցաւ, (պետութենէն) ինծի հեռաձայնեցին եւ հարցուցին ընտրութեան արդիւնքները: Ես ալ տեղեկացուցի, որ Արամ սրբազան կորսնցուց, Պէքճեան սրբազանը շահեցաւ: Ծանօթ նամակը տեղ հասեր է այդ միջոցին: Ես ալ ատոր վրայ թերթերուն ըսի. «Եթէ Արամ Աթէշեան շահէր, այդ նամակը չէր գար»: Կուսակալութիւնը պիտի չմիջամտէր եթէ Արամ Աթէշեանը ընտրուէր, որովհետեւ զինք է, որ կը ճանչնային:
Որպէսզի յետքայլ կատարուի, կանչեցի Տրդատ Ուզունեանը եւ Գրիգոր Տամատեանը: ««Այս որոշումը չեղեալ կը նկատենք, որովհետեւ չէինք գիտեր ընթացակարգը», ըսէք», ըսի, բայց ոչ ոք լսեց զիս: Նաեւ աւելցուցի, որ Պէքճեանն ալ նոյն պատճառով պէտք է հրաժարական տայ:
Այս միջոցին, ընդունեցինք Պէքճեանը Գերմանիայէն վերադարձին. զինք VIP-էն դիմաւորեցի: Իր հետ եկած էր հայր սուրբ մը: Հեռաձայն ստացայ. «Անոր հետ գտնուող հայր սուրբը ինչո՞ւ առիք: Այդ մարդը Աթաթիւրքին եւ Թուրքիոյ Հանրապետութեան հայհոյած անձ մըն է», ըսուեցաւ: Երբ պատասխանեցի, որ այդ մասին տեղեակ չէի, ինծի հասկացողութիւն ցուցաբերեցին: Հրաշափառով եկեղեցի մուտք գործեցինք: Մարդուն շնորհակալական առաջին արտայայտութիւնը հասցէագրուած էր Գաղափարական հարթակին: Յաջորդ օր այդ խումբին հետ լուսանկար հրատարակել տուաւ, այնուհետեւ «Ռատիօ Ակօս»էն սփռուեցաւ Աննա Թուրայի կատարած հարցազրոյցը: «Ոչ ոք թող իւրացնէ: Մենք պիտի ընենք», ըսին եւ ժողովուրդը գրգռեցին: Աննա Թուրայի խօսքերը, Սեպուհ Ասլանկիլի՝ կղզիին մէջ մռնչելը, Թադէոս Պէպէքի՝ պատրիարքարանին մէջ ծուռ խօսիլը վերջ դրին գործընթացին:
Պէքճեանին հետ հիւանդանոցը (Սուրբ Փրկիչ հիւանդանոց. այսուհետեւ ալ խօսքը միշտ նոյն հիւանդանոցին մասին է-«ՆՅ») շուրջ 6-7 անգամ տեսակցեցանք: Հոն, իրեն յայտնեցի, որ փակուղիի մը մէջ կը գտնուի եւ ինքզինք կը սպառէ. ինծի իրաւունք տուաւ եւ առնուազն տասն անգամ «ճամպրուկս պիտի հաւաքեմ, երթամ», ըսաւ: Պոլիս վերջին գալուն, ինձմէ խնդրեցին, որ կուսակալութենէն ժամադրութիւն առնեմ, բայց քանի որ կուսակալութիւնը զինք չի ճանչնար՝ մերժեցին խնդրանքը:
- Ասոնք լիովին չեն պարզաբաներ իրավիճակը: Կրկին պիտի հարցնեմ: Կուսակալութեան ղրկած նամակը բոլորովին կը հակասէ նախագահի խօսքին: Կուսակալութիւնը «ընտրութիւն չէք կրնար կատարել», կ՛ըսէ, իսկ նախագահը յաջողութիւն կը մաղթէ ընտրութիւններուն համար…
- Կուսակալութիւնը ունի բոլոր արձանագրութիւնները: Արամ Աթէշեանը, Սահակ Մաշալեանը, Սարգիս Քիւլեկեչը եւ ես կուսակալութիւն ժողովի գացինք: Հոն մեզի ըսուեցաւ. «Պէքճեան եւ Նախաձեռնող յանձնախումբը չեղեալ են (մեզի համար): Դուք այս նամակագրութիւններուն մէջ առ ոչինչ համարեցիք պետութիւնը, ըրիք՝ ինչ որ ըսինք չընել: Երկու եպիսկոպոս ունիք: Վերադարձէք տեղապահի ընտրութենէն առաջուան շրջան, որպէսզի գործընթացը վերսկսի»: Այս առաջարկին ալ ձայն-ձոյն չելաւ: Այս խօսակցութիւնները գրաւոր պահանջեցին եւ պետութիւնն ալ ի վերջոյ զանոնք ղրկեց գրաւոր: Համայնքէն երկու ընկերներ կուսակալութիւն կ՛երթան՝ Պէքճեան սրբազանին համար ժամադրութիւն մը ձեռք ձգելու մտադրութեամբ: Խնդրոյ առարկայ անձերը յարգարժան անձնաւորութիւններ ըլլալով՝ պետութիւնը չի մերժեր եւ Պէքճեան սրբազանին ժամադրութիւն կու տան: Պէքճեանին ալ նոյն բաները կ՛ըսեն:
Պետութեան կայացուցած որոշումին որեւէ ձեւով չենք կրնար ընդդիմանալ: Եթէ այդ ընկերները լսէին իմ ըսածները եւ լռէին՝ այս գործը կարգադրուած կ՛ըլլար: 20 Յունիս 2016ին, Պէքճեան սրբազանը Գըրմանիոյ մէջ թերթի մը (Գերմանիոյ Խորհրդարանի՝ 1915ի վերաբերեալ որոշումին մասին) յայտարարութիւններ կ՛ընէ: Անշուշտ, որ կրնայ յայտարարութիւններ ընել, բայց չի կրնար նախագահը անորակ անուանել: Հոս է, որ հարցը պայթեցաւ: Յաւելեալ, այդ գրութիւնը հրապարակուեցաւ նաեւ Գաղափարական հարթակի կայքին վրայ:
- Բայց կայ հետեւեալը: Կուսակալութիւնը չ՛ըսեր. «Մենք տեղապահն ու իր շրջապատը անպատշաճ կը համարենք: Տեղապահի նոր ընտրութիւն կատարեցէք որ շարունակենք մեր ճամբան», այլ կ՛ըսէ. «Չէք կրնար ընտրութիւն կատարել մինչեւ Մութաֆեանի վախճանումը»:
Կուսակալութիւնը այդպիսի բան չի կրնար ըսել 2010ին Կրօնական ժողովին կայացուցած որոշումին պատճառով: Նախարարաց խորհուրդին կողմէ վաւերացուած որոշում մը կայ մէջտեղը: Կրօնական ժողովը այն ատեն յայտարարած էր. «Մենք հրաշքներու հաւատացող ազգ մըն ենք. կը հաւատանք, որ մեր պատրիարքը պիտի ապաքինի»: Պետութիւնն ալ այդ դիրքորոշումը յարգելով որոշում մը կայացուցած է:
Գարեգին սրբազանը տեղապահ ընտրուելէն ետք հիւանդանոց եկաւ: Իրեն հարցում յղեցի մեր համայնքին վերաբերող իր ծրագիրներուն մասին: «Ես պատրիարքարանը ընտրութեան առաջնորդելու համար եկած եմ: Պատրիարքութեան թեկնածու չեմ: Ձեր հայեացքը ուղղեցէք Չուլճեանին, ըսաւ: Այս խօսքերը լսելով՝ ցնցուեցայ եւ հեռաձայնեցի Թորոս Ափիքին եւ զինք տեղեկացուցի կացութեան մասին: Ան ինծի ըսաւ, որ անպայման թիւրիմացութիւն մը պատահած է: Այնուհետեւ, Թորոս Ալճանի հետ հեռաձայնով խօսեցայ, ան եւս «այդպիսի բան ըսած չի կրնար ըլլալ», ըսաւ: Պէքճեան առաւ ընկալուչը. «Ես ձեզի այդպիսի բան չըսի պարոն Պետրոս», ըսաւ: Ժամ մը առաջ այսինչ բանը ըսող անձը, ժամ մը ետք այդպիսի բան չըսի, կ՛ըսէ:
- Այսինքն հետեւեա՞լը պէտք է հասկնանք. եթէ Պէքճեան ձեզի հետ հաշտ վարուէր, այս (պատրիարքական ընտրութեան) գործընթացին ճամբան կը բացուէ՞ր:
- Եթէ Պէքճեան սրբազան ինծի հետ հաշտ վարուած ըլլար եւ ընէր իմ ըսածները, եթէ աջէն-ձախէն ըսուածներուն չհետեւէր, այսօր մեր համայնքին պատրիարքը կ՛ըլլար: Պէքճեանը շրջապատող անձերը զինք ճամբէն շեղեցին: Որքան որ լսեցի, Պէքճեան սրբազան կուսակալութիւն գացած է եւ այդ մասին տեղեակ չէ պահած Սահակ Մաշալեանը: Մեսութ Եըլմազի բնակարանը գացեր է ցաւակցութեան, բայց ոչ ոք տեղեակ է. ամէն ինչ գաղտնի պահուեր է Մաշալեան սրբազանէն: Պէքճեան սրբազանը գնաց: (Բաւ է, որ) Սահակ սրբազանը եւ Աթէշեան սրբազանը միաբան ըլլան՝ արդէն այս գործը ընտրութեան կը յանգի: Մութաֆեանի վախճանումով արդէն ինքնաբերաբար ընտրութիւն պիտի կատարուի: Ով որ ալ շահի՝ մենք կը յարգենք:
- Կայ այն համոզումը, թէ «Պետրոս Շիրինօղլուն ինք կը կազմակերպէ պատրիարքական ընտրութիւնը, բայց երբ գործընթացը իր փափաքած կերպով չընթանար, ինք ալ կը խոչընդոտէ զայն»: Այս ուղղութեամբ քննադատութիւններ կան: Ի՞նչ կ՛ըսէիք այս մասին:
- Այս ընտրութիւնը խոչընդոտելով կամ անոր միջամտելով ինչպիսի՞ շահ կրնամ հետապնել որ: Ինչո՞ւ ես կազմակերպեմ: Միթէ՞ ես այդպիսի ուժի տէր եմ: Եթէ այդպէս է, ինձմէ աւելի հզօր մէկը թող ելլէ եւ ինք թող զբաղի այսքան հարցերով: Այսպիսի խօսքերու բնաւ կարիքը չկայ: Նման խօսքեր մեր համայնքը ներքնապէս կը պառակտեն: Ես ի՞նչ շահ ունիմ. ես համայնքիս համար ջանք կը վատնեմ: Վերջացած, փճացած հիւանդանոց մը վերստին ոտքի կանգնեցուցի, բայց այդ մասին բնաւ խօսող չկայ…։
Պատրիարքարանին մէջ ինծի ասպարէզ կարդացող ընկերը ըսաւ. «Այս մարդը վտանգաւոր մէկն է. 6-7 սատակ ձգած է իր ետին: Հեռո՛ւ կեցէք այս մարդէն»: Ես դիտումնաւոր կերպով մրջիւն մ՛իսկ չեմ ճզմեր: Դուն ուրկէ՞ կ՛ելլես ու այսպէս կ՛ամբաստանես զիս: Այս ամբաստանութենէն ետք ես ալ ջղայնացայ ու ըսի. «Քանի որ 7 սատակ ունիմ եղեր, ուշադրութի՛ւն թող ընէ՝ 8րդն ալ ինք չըլլայ»: Այսպիսի բան կը վայելէ՞ մեր համայնքին: Եթէ ես իրմէ «Գարակէօզեան»ի («Գարակէօզեան» որբանոցի խնամակալութեան-«ՆՅ») հաշիւը պահանջեմ, ինչպէ՞ս պիտի տայ: Ան դիտումնաւոր չըրաւ, բայց սխալ գործեց եւ համայնքին ա՛լ աւելի վնաս պատճառեց: Դիտումնաւոր չէր, բայց աճապարանքէն գործեց այդ սխալը:
- Ներքին գործոց նախարարին հետ տեղի ունեցած հանդիպումին՝ բազմաթիւ հիմնադրամներու նախագահներ յայտարարեր են, որ պէտք է ընտրութիւն կատարուի, եւ Ներքին գործոց նախարարն ալ արձանագրեր է թէ՛ Արամ Աթէշեանի մասին քննադատութիւնները եւ թէ ընտրութիւններու անհրաժեշտութիւնը: «Նախագահին եւ վարչապետին հետ պիտի տեսակցիմ. մէկ ամիս յետոյ նորէն կը խօսինք», ըսեր է: Այն տպաւորութիւնը կը տիրէ, որ ասիկա անվերանայելի որոշում մը չէ: Այնպէս չի թուի՞ր, թէ այս շրջածիրին մէջ դեռ կարելիութիւն մը կայ:
- Ես ըսուածները այդպէս չընկալեցի: «Դուք որպէս համայնք անգամ մը նստեցէք խորհրդակցեցէք. մենք այսպէս կը մտածենք ըսելով՝ որոշում մը կայացուցէք, ապա մէկ ամիս վերջ քով-քովի կու գանք ու հարցը կրկին կ՛արծարծենք», ըսաւ: Ըստ մեր Ներքին գործոց նախարարին՝ դեռ շփման կարելիութիւն մը կայ: Բայց ըստ իս՝ այս հարցը փակուած է: Ընտրութիւն տեղի պիտի չունենայ մինչեւ Մութաֆեանի վախճանումը:
- Արդեօք հարկ չէ՞ պահանջը կրկին սեղան բերել: Աթէշեանի գահակալութենէն ձանձրացած մարդիկ կան: Թէ՛ ընտրութեան պահանջներու նկատմամբ իր նուաստացուցիչ վերաբերումը, թէ՛ իր ընդհանուր վարքը: Համայնքին մէջ շօշափելի է ընտրութեան պահանջը եւ նման մթնոլորտի մէջ պէտք չէ՞ որոնել լուծում մը:
- Լուծումը պէտք է գտնէ հասարակութիւնը: Ինչո՞ւ զիս կը զրպարտեն: Ես միշտ համայնքին ըսած եմ. «Հանդարտ ոճով խօսեցէք, ասպարէզ մի՛ կարդաք պետութեան»: Այդ օր, Պէքճեան սրբազան զիս նշանակեց Նախաձեռնող յանձնախումբի անդամ: Այդ օր երբ հոն գացի, հասկցայ, որ ի յառաջագունէ պատրաստուած բեմագրութիւն մը կայ: Սուր անձնաւորութիւններ բերեր էին հոն: Ես ալ յայտարարեցի, որ չեմ կրնար գործակցիլ նման անձերու հետ եւ Յանձնախումբէն հրաժարականս ներկայացուցի:
- Աննա Թուրայի հետ միասին ապահովեցինք վերոնշեալ սփռումը, եւ պետութեան դէմ բան չկար հոն, ի՞նչ կ՛ըսէք:
- Չկար, բայց հոն Թուրայ կ՛ըսէ. «Ոչ ոք թող փորձէ իւրացնել: Տեղապահը մենք բերինք. շատ բան ունինք ընելիք»:
Գաղափարական հարթակը քաղաքացիական նախաձեռնութիւն է… Կը սիրեմ անոր մաս կազմող անձերը: Բայց քանի՜-քանի՜ անգամներ ժողովներ կազմակերպեցին եւ չկրցան 100-150 հոգիէն աւելին հաւաքել: Ա՞յս է համայնքին ձայնը: Ինչո՞ւ չլսեցին զիս: Այդ սփռումը ժողովուրդին ասպարէզ կարդալու հանգամանք կը պարունակէր:
- Գալով Պէյքոզի հողամասին: Ի՞նչ է վերջին վիճակը:
- Մենք Պէյքոզի հողամասին հարցով 500 միլիոն տոլար կորսնցուցինք: Այդ տարածքը պիտի վաճառուէր արաբ շէյխի մը: Բայց երբ Թաքսիմի Կեզի հանրապարտէզի դէպքերուն ընթացքին յարգելի Ռեճեփ Թայիփ Էրտողանի դէմ հայերէն պաստառներ պարզուեցան, այդ հարցն ալ հոն վերջացաւ: Պէյքոզի հողամասը 4.75 հեկտար էր. բոլոր տեղեկութիւնները ունիմ… Սկսաւ Անգարայի գործընթացը: Մեր Հանրապետութեան նախագահին եւ Վագըֆներու (հիմնարկներու-«ՆՅ») ընդհանուր տնօրէն Ատնան Էրթեմի հետ տեսակցեցանք: Մեր Հանրապետութեան նախագահը պարոն Ատնանը երաշխաւորեց հասնելիք գումարին մասին: «Մինչ (Պէյքոզի) վագըֆը իր ինչքը կը կորսնցնէ, եկող գումարով նոր ինչք պիտի առնէ», ըսաւ: «Եթէ այդ գումարը ծախսուի, վագըֆը կը կքի: Նոր ինչք առնելու գումարը քեզմէ կը պահանջեմ», շարունակեց: 3-4 օրէն հասաւ այդ գումարը: Խումբ մը ընկերներ յանձնախումբ կազմեցին: Սկսան այդ գումարին միջոցով՝ իրենց ընտրութեան համար մարդորսութեան: Ես իրենց ըսի, որ այդ գումարը չբաշխեն: «Դպրոցին հողամասին հասոյթը չէ, այլ ճամբուն հասոյթը պիտի բաշխենք», ըսին: Ի՞նչ կը տարբերէր: Ելան, մատաղօրհնութիւններու 100-150 հազար թրքական լիրա նուիրեցին: Անարգած եղան Հանրապետութեան նախագահին եւ Ատնան Էրթեմի խօսքը: Ճամբուն վերաբերող դատավարութիւնը յաջողութեամբ պսակուած էր, սակայն որովհետեւ մոռցած էին ի պահ դնել որոշ երաշխաւորագին մը, վերստին դատավարութիւն տեղի պիտի ունենայ: 25 միլիոն թրքական լիրա ալ Ազգային կրթութեան նախարարութենէն հասաւ: Կար նաեւ Մեծն Պոլսոյ Քաղաքակոյտէն սպասուող գումարը, որ սակայն սա պահուս պիտի չհասնի: Ճամբուն համար դարձեալ դատավարութիւն տեղի պիտի ունենայ, որ գործընթացը պիտի երկարաձագէ դեռ 2-3 տարի:
- Բազմաթիւ տեղերէ քննադատութիւններ կը լսուին հիւանդանոցի սակերուն մասին. հիւանդները կը գանգատին բարձր գիներէ: Կը տիրէ այն համոզումը, որ հայերը ոչ մէկ առանձնաշնորհի կ՛արժանանան: Ի՞նչ կը մտածէք այս քննադատութիւններուն մասին:
Այս խօսքերը շահարկումի նպատակով արտասանուած խօսքեր են: Մենք մեր կարօտեալներէն բնաւ դրամ չենք առներ: Մեր համայնքին մէջ ունինք այնպիսի անհատներ, որոնք կ՛ըսեն. «Աղքատ եմ, դրամ չունիմ»: Այսօր հանգստեան տան իւրաքանչիւր բնակիչի համար կը ծախսուի ամսական 1000 տոլար: Մենք առաջնահերթութիւնը կու տանք անօթեւան ընտանիքներուն: Կարօտեալներու ցանկին վրայ գտնուողներէն դրամ չենք առներ: Մեզի թող ներուի՝ ստիպուած ենք ի վիճակի եղող հիւանդներէ ալ դրամ գանձելու: (Հիւանդանոցի) նախկին վարչութիւնը այդպէս ընելով՝ հաստատութիւնը հասցուց տնտեսական ծանրակշիռ վիճակի. բոլոր ինչքերը վաճառեր էին: Մենք այս հիւանդանոցը ճահիճէն փրկեցինք: Երբ ես հոս եկայ, հիւանդանոցի եկամուտներուն 97 տոկոսը կը տրուէր բժիշկներուն: Իմ ժամանակաշրջանին 150 ինչք գնուեցաւ, համայնքը գոհ պէտք է ըլլայ: Համայնքին է, որ շահեցուցինք այդ ինչքերը: Երեսուն յարկաբաժին կառուցեցինք, հնչուն դրամ ունինք, արհեստագիտական սարքեր կը գործածենք: Համայնքը այսպէ՞ս կը յայտնէ իր երախտագիտութիւնը:
- Մեր դպրոցները նիւթական դժուարութիւններու մէջ կը գտնուին: Ինչպէ՞ս կը գնահատէք կացութիւնը:
- Ես դրամ պիտի չտամ, ցորչափ չըլլայ դպրոցները միաձուլելու ծրագիր: Անոնց բացերը հետզհետէ կը մեծնան: Կարելի չէ բացերը այս ձեւով փակել, ոչ ալ պիտի փակուին: Պէտք է բարելաւենք մեր դպրոցի ուսման մակարդակը: Շատ աւելորդ դպրոցներ ունինք եւ այս ընթացքով վաղը բնաւ դպրոց պիտի չունենանք: «Ստեղծենք այնպիսի ուսումնական դրութիւն մը, որ կատարեալ ըլլայ», ըսի, բայց անոնք տարբեր բան հասկցան: Թրքերէն, հայերէն, անգլերէն, կրօնական գիտութիւն…։ Ուսումը խիստ թող ըլլայ եւ յատկապէս բացի հայերէնէն եւ քանի մը այլ դասանիւթերէ, ուսուցումը կատարուի անգլերէնով: Ուսուցիչներ գտնենք: Սակայն ոչ ոք ուզեց լսել: Այլեւս թարմ արեան կարիքը ունի մեր համայնքը: