14.09c
Երեվան
շբթ, ապր 20
Հ.- Ամերիկա կը գտնուիք Թ.Մ.Մ.-ի հրաւէրով ներկայացնելու վերջերս ձեր խմբագրութեամբ լոյս տեսած Փանոս Թերլեմեզեանի ՙԿեանքի յուշերը՚ գրքին հրատարակութեան առթիւ կազմակերպուած շնորհանդէսներուն:
Վստահ եմ, որ ընթերցողները մեծապէս հետաքրքրուած են Թերլեմեզեանի, որ ծանօթ է որպէս նկարիչ, յուշագրութեան տուն տուող պատճառներուն:
Ի՞նչ պայմաններու տակ այդ ձեր տրամադրութեան յանձնուեցաւ եւ ձեր փորձառութեամբ ի՞նչ արժէք կը ներկայացնէ այս գիրքը մեր արդի պատմութեան համար:
Պ.- 2015 թուականի վերջերին Թէքէեան Մշակութային Միութիւնից պատւէր ստացայ` տպագրութեան պատրաստելու նշանաւոր գեղանկարիչ, Արմենական կուսակցութեան հիմնադիր անդամ Փանոս Թերլեմեզեանի անտիպ յուշերի ձեռագիրը: Նկարիչը դրանք շարադրել է 1939 թուականից սկսած, երբ` արդէն հիւանդ էր եւ չէր կարող վրձին բռնել: Ահա այդ ժամանակ է, որ որոշւում է գրի առնել իր յուշերը: Ձեռագիրը գտնըւում էր Հայաստանի Ազգային պատկերասրահի ձեռագրա-արխիւային ֆոնտում: Այդ ձեռագրի մասին շատերն են գիտցեր, որոշ մարդիկ էլ ծանօթ են եղել ձեռագրին եւ օգտուել են ձեռագրից` այնտեղից քաղելով ինչ-ինչ տեղեկագրութիւններ: Սակայն ձեռագիրը մնացել է անտիպ: Զգալի աշխատանք պէտք եղաւ ձեռագիրը տպագրութեան պատրաստելու համար: Շատ էին անծանօթ բառերն ու հասկացութիւնները` բարբառային բառեր, անուանումներ ու դարձուածքներ, պարսկերէն, թուրքերէն, քրտերէն բառեր եւ անուանումներ: Հարկ եղաւ յատուկ անունների եւ անձնանունների գրութիւնը ճշդել, բացատրականներ տալ, մեկնաբանութիւններ անել եւ այլն: Ինչեւէ: Գիրքը պատրաստեցի տպագրութեան, գրելով առաջաբանը եւ գիրքը օժտելով ծանօթագրութիւններով:
Թերեմեզեանի յուշերի գիրքը բացառիկ արժէքաւոր գիրք է, արժէքաւոր` մի քանի տեսանկիւնէն:
Նախ, այն անգնահատելի է 19-րդ դարու երկրորդ կէսի Վանի կեանքը, բարքերը եւ սովորութիւնները, կենցաղն ու առօրեան պատկերելու տեսանկիւնէն: Այս առումով գիրքը ուղղակի անգնահատելի է, եւ յետոյ, չափազանց կարեւոր է Վանի,- եւ Արեւմտեան Հայաստանի,- հանրային տնտեսական եւ քաղաքական իրավիճակը պատկերելու առումով: Վան-Վասպուրականի կեանքի պատկերը վերաճում է Արեւմտեան Հայաստանի կեանքի ընդարձակ պատկերէն:
Շատ պատկերաւոր գրիչ ունի մեծատաղանդ արուեստագէտը, շատ խօսուն գրիչ: Չափազանց գեղեցիկ եւ բնական են իր պատկերացումները: Թերլեմեզեանը գեղեցկախօս չէ, այլ գեղեցկութիւնը վարպետօրէն պատկերող:
Գիրքը հարուստ է ոչ միայն իր` Փանոս Թերլեմեզեանի կեանքի դէպքերով, հանդիպումներով եւ իրադարձութիւններով, այլեւ Արեւելահայաստանի եւ Արեւմտեան Հայաստանի անցեալ դարձած կեանքի հետ կապուած բազմաթիւ խօսուն պատկերներով: Թերլեմեզեանի շարադրանքը վաւերագրական է, ճշմարտացի եւ համոզիչ: Չափազանց ինքնօրինակ ու իրական է իր հայեացքը քաղաքական կեանքի ու իրականութեան հանդէպ: Եւ այդ ամէնը նա ներկայացնում է վարպետ գրիչով ու խօսքով:
Գիրքը կարդացւում է մեծ յափշտակութեամբ, ինչպէս կը կարդացուէր` գեղարուեստական հետաքրքրաշարժ վէպը: Փանոս Թերլեմեզեանի Կեանքի յուշերըª մեր գրական-մշակութային կեանքի մեծարժէք երեւոյթներից մէկն եմ համարում:
Հ.- Վստահաբար շատ ըսելիքներ ունենալու էք Հայաստանի ներկայ հայագիտութեան հետ կապուած խնդիրներու մասին: Ծանօթ էք եղած սովետահայ գրողներուն, ինչպէս նաեւ Սփիւռքէն ներգաղթած մեր մտաւորականութեան: Այսպէս կոչուած ՙանկախութենէն՚ ետք ի՞նչ որակ կը պարզէ այսօր մեր գրական աշխարհը առ հասարակ:
Պ.- Հետաքրքրական եւ դժուար պատասխանելի հարցում է: Մեզ թւում էր, յամենայն դէպս` ոմանց կամ մեզանից շատերին, որ ազատութեան եւ անկախութեան հասնելուց յետոյ Հայաստանում գրականութեան եւ արուեստի մեծարժէք գործերի իսկական առատութիւն կը լինի, որ դրանք կը հոսեն, ինչպէս առատութեան եղջիւրից: Բայց` ոչ, ամէնեւին էլ այդպէս չեղաւ: Կեանքում անհասկնալի խառնաշփոթ էր, գրականութիւնն էլ շուարուեց եւ մնաց մոլորուածի պէս: Որոշ գրողներ հաւատարիմ մնացին իրենց որդեգրած սկզբունքներին եւ շարունակեցին ամբողջացնել իրենց գրականութիւնը, ոմանք գայթակղուեցին փորձարարութեամբ եւ արեւմտեան գրականութեան նմանակելու ջանքերով, ուրիշներ իրօք մնացին շուարած` գրական-գեղարւեստական ասելիք չունէին:
Սակայն տաղանդաւոր մի քանի անհատ այս վերջին երկու տասնամեակում ստեղծեցին իրօք բարձրարուեստ գործեր` արձակ եւ բանաստեղծութիւն, որոնք միայն տեղ պիտի ունենան մեր գրականութեան մէջ եւ գալիք ժամանակներում բարձր պիտի պահեն մեր այս օրերի գրականութեան պատիւը: Ես ամէնից առաջ նկատի ունեմ Կարպիս Սուրէնեանի վերջին գործերը: Մանաւանդ փառահեղ ՙՕրագիր 1943-2000՚ վերնագրուած երկու ծաւալուն հատորով մեծարժէք գործը, մեծատաղանդ արձակագիր Վահագն Գրիգորեանի վերջին վէպերը` ՙԱռաջնորդի կեանքն ու մահը՚, ՙԺամանակի գետը՚, ՙՈստանի վերջին ճանապարհորդութիւնը՚, ՙԱզատ հայը՚, վաղամեռիկ Լեւոն Խեչոյեանի վերջին գիրքերը` պատմուածքների երկու ժողովածուն եւ ՙՄհերի դռան գիրքը՚ վէպը: Աբրահամ Ալիքեանի վերջին երկու գիրքը`ՙՀեզ իրիկուն՚ բանաստեղծութիւնների ստուար ժողովածուն, եւ ՙՀանդիպակաց ափեր՚ յօդուածների եւ էսսէների հատորը, Հենրիկ Էդոյեանի պոէզիան, մանաւանդ իր ՙՅետգրութեան՚, ՙԿեանքը իմ ուղին՚ ժողովածուները, իր տպաւորիչ երկհատորեակը եւ վերջին` ՙԸնտրանի՚ խորագրուած ժողովածուն` մօտ ութհարիւր էջ ընտիր բանաստեղծութիւն, եւ, ի հարկէ, Յակոբ Մովսէսի բանաստեղծութիւնը, որ շատ ինքնատիպ է ու արժէքաւոր, մանաւանդ իր վերջին ժողովածուները` ՙԼոյս զուարթ՚ եւ ՙԵօթներորդ որսորդութիւն՚ խորագրուած հրաշալի գրքերը:
Անշուշտ կարելի է յիշատակել նաեւ այլ գործեր թէ՛ արձակում եւ թէ՛ բանաստեղծութեան մէջ: Ես` յիշեցի իմ ընկալումով ամէնարժէքաւորները:
Ինչպէս տեսնում էք, իրօք արժէքաւոր եւ մնայուն գործեր այնուամենայիւ ստեղծուել են եւ ստեղծւում են:
Հ.- Համալսարանի դասախօս էք եւ այսօր մեր բուհերուն մէջ ունիք ուսանողութեան ոչ թեր գնահատելի թիւ մը: Իրենց հետաքրքրութիւնը դէպի հայ գրականութիւն եւ պատմաբանասիրութիւն, որքանո՞վ համեմատաբար քառորդ դար առաջ, պահած է որակը:
Պ.- Վերջին երկու-երեք տասնամեակում մեր կեանքում շատ բան է փոխուել, շատ բան է փոխուել հանրային գիտակցութեան մէջ, եւ, ցաւօք, նաեւ կրթական-գիտական ասպարէզում: Բանաստեղծին խօսքերով ասած` ՙՄեր կեանքի հիմերն անդունդներն ընկան…՚:
Ցաւօք սրտի, փոխուեց նաեւ մեր վերաբերմունքը ուսումի եւ կրթութեան հանդէպ, մանաւանդ` հումանիտար կրթութեան հանդէպ` բանասիրութեան, պատմաբանութեան, փիլիսոփայութեան, հոգեբանութեան, աստուածաբանութեան եւ այլն…:
Երիտասարդութիւնը, մանաւանդ` տղաները, չի մղւում դէպի հումանիտար կրթութիւնը: Պատճառները շատ են, եւ ամէնեւին ուրեմն կարեւոր չեն, կարեւորը վաւերական իրողութիւնն է: 1960-ական թուականների մեր բանասիրութեան եւ գրականագիտութեան երեւելի սերունդին փոխարինողներ չկան, հայ բանասիրութեան եւ գրականագիտութեան ասպարէզը այսօր փաստօրէն ամայի է, թեզեր տիտղոսաւոր եւ աստիճանաւոր գրականագէտներ կան, գիտութեան թեկնածու եւ դոկտոր մեծաթիւ բանասէրներ եւ գրականագէտներ կան, բանասիրութիւնն ու գրականագիտութիւնը չկան: Անկարելի է մեր այսօրուան գրականագիտութեան ու բանասիրութեան պատկերը համեմատել 60-70-ականների մեր բանասիրութեան, մանաւանդ` բանասիրութեան հունձքի հետ: Համեմատելն իսկ ծիծաղելի կը լինի:
Պատճառները, կրկնեմ, շատ են եւ խիստ ցանկալի, խիստ մտահոգիչ:
Բայց տեղը չեմ համարում դրանց մասին խօսելու:
Հ.- Մեր դասախօսները, որոնք կը կազմեն ոգին մեր մշակութային արժէքներուն, որքանո՞վ գոհ են իրենց համար եղած վարձատրութենէն:
Պ.- Դասախօսների մասին խօսելիս մենք հանդիպում ենք նոր դժուարութեան, նոր հարցի: 1960-ական թուականներին Երեւանի Պետական համալսարանի բանասիրութեան բաժանմունքում դասաւանդում էին փառահեղ գիտնականներ` գրականագէտ Մկրտիչ Մկրեան, լեզուաբաններ Գէորգ Ջանուկեան, Եդուարդ Աղայեան, Յովհաննէս Բարսեղեան եւ էլի շատ ուրիշներ: Բոլորին յիշատակելը մեծ տեղ կը զբաղեցնի: Նրանք մեծ գիտնականներ էին եւ մարդկային խոշոր անհատականութիւններ: Եւ հրաշալի դասախօսներ էին, հրաշալի մատուցում էին նիւթը եւ մասնագիտութիւնը:
Բայց ի՞նչ եղաւ: Բանասիրութեան բաժանմունքը տասնամեակներ շարունակ միշտ ունեցաւ մօտ հազար հինգ հարիւր – երկու հազար ուսանող: Եւ այդքանի միջից չեղան, չառաջացան մարդիկ` գիտնականներ, մասնագէտներ, որոնց անունները հնարաւոր լինի դնել ու յիշատակել վերը յիշուած անունների կողքին:
Ինչպէ՞ս այսպէս եղաւ: Որակի անկում հետզհետէ հումանիտար գիտութիւնը, արժեզրկուեց, որովհետեւ բանասիրութիւնն ու գրականագիտութիւնը չունեցան արժանի վերաբերմունք, որովհետեւ… Կարելի է մանրամասն եւ բազմակողմանիօրէն վերլուծել երեւոյթը, բացատրել ու բայց որեւէ բացատրութիւն այսօր ոչինչն չարժէ: Կարեւորը եղելութիւնն է, փաստը, այն, ինչ որ կայ, ի՞նչ որ ունենք:
Իսկ եղածը ցաւալի է եւ խիստ մտահոգիչ:
Հ.- Շրջան մը որպէս դասախօս, եթէ չեմ սխալիր չորս տարի, եղաք Լիբանան եւ ծառայեցիք մեր հայագիտական հիմնարկներուն: Հետաքրքրութիւնը սփիւռքահայ ուսանողութեան դէպի մեր գրականութիւնը, կը գնահատէք եւ թէ նոր սերունդէն ունի՞ք խոստմնալի տարրեր:
Պ.- Այո, մի քանի տարի դասաւանդել եմ Պէյրութի Հայագիտական բարձրագոյն հիմնարկում, ինչպէս նաեւ դպրեվանքում (Պիքֆայա):
Անկարելի է չգնահատել, չարձանագրել սփիւռքահայ մեր դպրոցների, մեր ուսուցիչների ճիգն ու ջանքը` հայեցի կրթութիւնն ու դաստիարակութիւնը արժանի բարձրութեան վրայ պահելու համար: Մարդիկ ամէն ինչ անում են եւ անում են շատ դժուարին պայմաններում: Բայց կեանքը աւելի զօրաւոր է: Հմուտ եւ իմացական ուսուցիչներին փոխարինող սերունդ չկայ, աշակերտութեան թիւը գնալով նուազում է: Նոր սերունդը, յամենայն դէպս` նրա մեծ մասը, գնալով հեռանում է հայութիւնից եւ հայկականութիւնից: Կրթութեան մակարդակը իջնում է…: Ես մի տարի եղել եմ դպրոցական բարձր դասարանների աշակերտների շարադրութիւնների մրցոյթի յանձնախմբի անդամ: Հարիւրաւոր շարադրութիւններ կարդացինք, եւ պատկերը յուսալի չէր: Բայց, ինչ արած, կեանքը աւելի զօրաւոր է, կեանքի պարտադրանքը` անառարկելի: Ֆրանսիայում ի՞նչ եղաւ: Հինգ հարիւր հազարնոց համայնքում քանի՞ հոգի հայերէն գրել-կարդալ գիտէ, հայերէն քանի՞ թերթ ու ամսագիր կայ եւ այլն, եւ այլն: Ուզենք թէ չուզենք, ի վերջոյ, այդ այդպէս պէտք է լինի՚:
Բայց մենք պէտք է հաւատանք եւ շարունակենք մեր գործը: Հնուց փառաւոր ասացուածք կայ ՙարա, ինչ որ պիտի անես, եւ թող լինի, ինչ պիտի լինի՚:
Հ.- Մեր եկեղեցիները մի՛շտ ալ եղած են դարբնոց հայ մշակոյթի արժէքներուն: Այսօր, Հայաստանի մէջ մեր եկեղեցին կը շարունակէ՞ բերել իր առաքելութիւնը այդ ծառայութեան մէջ:
Պ.- Այո, հարցին շատ կարճ ու վճռական կը պատասխանեմ` ո՛չ: Հայաստանում եկեղեցին իր բարձրութեան վրայ չի գտնւում: Անճաշակ ու անհարկի կառոյցներով եկեղեցին ոչ մի նպաստ չի բերում ո՛չ ժողովրդի հոգեւոր կեանքին, ո՛չ եկեղեցու դերի ու նշանակութեան բարձրացմանը: Մեր փոքրիկ երկրում աղանդների առատութիւնից ազատ տեղ չկայ: Հասկնալի է, պարապ տարածութիւնը ամէն անպատեհութեամբ կարող է լցուել:
Իսկ առանձին բարձրաստիճան եկեղեցականների վարքն ու բարքը դուրս է մեր բնութագրութիւնից: Ամէն բան ժողովրդի աչքի առաջ է կատարւում, ժողովուրդը տեսնում է եւ գիտի շատ բան: Եւ ուզում են, որ ժողովուրդը յարգի՞ այդ եկեղեցականներին:
Եւ, փառք Աստծոյ, որ մեր ողովուրդը խելացի եւ իմաստուն ժողովուրդ է, եւ երբեք չի նոյնացնում այդ ՙեկեղեցականներին հայ եկեղեցւոյ հետ, անտեսում է դրանց, չգոյութիւն է մատնում, պահպանելով իր հաւատն ու խոր յարգանքը հայ-լուսաւորչական եկեղեցու, Մայր եկեղեցու հանդէպ:
Հ.- Սրտով, հոգիով ու քրտինքով կրցաք լոյս ընծայել կարեւոր աշխատանքներ նուիրուած հայ գրողներուն: Հայաստանի ընթերցողները տակաւին կը շարունակե՞ն զանոնք ըմբշոխնել:
Պ.- Պատկերացրէք, որ մեր այս դժուար ժամանակներում մեր ընթերցողները հետաքրքրուած եւ վերաբերմունք ունեն լաւ գրականութեան հանդէպ: Կոստան Զարեանի գրքերը փնտռւում են, վաղուց սպառուած իր գրքերը:
Վաղուց ասելով` մէկուկէս տասնամեակ առաջ: Եւ այսօր փնտռւում են, մարդիկ շարունակ հարցնում են` նոր հրատարակութիւն, այսինքն` վերահրատարակութիւն չի՞ լինելու: Չի լինելու, որովհետեւ հովանաւորներ չկան, Ալպեր Կոստանեանի ՙԲացարձակի որոնումը՚ հատորը, այլ գրքեր նոյնպէս, ընթերցողը հարցնում է, փնտռում է, որոնում եւ… Մեր մխիթարութիւնը դա է:
Հ.- Վստահաբար ունիք նոր ծրագիրներ հրատարակութեան տալու… անոնցմէ մէկ-երկուքը կրնա՞ք յիշատակել:
Պ.- Շուրջ չորս տասնամեակ գիրք եմ պատրաստել հրատարակութեան: Դրանք տպագրուել են: Դրանց թւում մեծարժէք գրքեր կան` Կոստան Զարեանի ութ հատորը, Հրանդ Նազարեանցի այսօր գոյութիւն ունեցող միակ եւ ստուարածաւալ հատորը, Տիրան Չրաքեան (Ինտրա) երկհատորեակը (երրորդ հատորը սպասում է տպագրութեան), մեծատաղանդ գրականագէտ Ալպերթ Կոստանեանի շուրջ ութ հարիւր էջնոց փառահեղ հատորը, այլ գործեր…
Մէկ տասնեակից աւելի գիրք տպարանում, արդէն տարիներ, սպասում է տպագրութեան` Կոստան Զարեանի հինգ հատորը, Տիրան Չրաքեանի (Ինտրա) երրորդ հատորը, Ալպերթ Կոստանեանի երկրորդ եւ երրորդ հատորները եւ այլ գիրքեր:
Տպագրութեան եմ պատրաստում Կոստան Զարեանի գործերի եւս չորս հատորը: Նաեւ այլ ծրագրեր ունեմ, տեսնենք: Գրքերը պատրաստ են, հովանաւորներ` տպագրութիւն, իրականացողներ չկան: Այս է վիճակը:
Հ.- Վերջին հարցում. Հայաստանի մէջ Թէքէեան Մշակութային Միութեան դերը ինչպէ՞ս կը գնահատէք:
Պ.- Հայաստանում Թէքէեան Մշակութային Միութեան գործունէութիւնը ստիպում է յարգանքով խօսել այդ մասին: Այսօր դժուար է գերագնահատել այդ գործունէութիւնը: Մեր աննեցուկ մնացած մտաւորականութիւնը առանձնակի սիրով է մօտենում Թէքէեան Մշակութային Միութեան գործունէութեանը, սիրով է մասնակցում միութեան ձեռնարկներին եւ միջոցառումներին, նման դէպքում դահլիճներ միշտ լեփ-լեցուն է լինում: Գրողներն ու արուեստագէտները առանձակի բծախնդրութեամբ եւ ջանադրութեամբ են պատրաստում մասնակցելու ՙԹէքէեան՚ եւ ՙՀայկաշէն Ուզունեան՚ մրցոյթների: Թէքէեան Մշակութային Միութեան գործունէութիւններից չեմ ուզում առանձնացնել ՙԱզգ՚ թերթի երեւոյթը: ՙԱզգ՚ը Հայաստանում գրական-մշակութային ծաւալուն ներդիր յաւելուած ունի, որի էջերում տպագրում են մեր անուանի գրողների ու արուեստագէտների ծաւալուն գրութիւնները: ՙԱզգ՚ը միակ թերթն է, որ ուշադիր հետեւում է սփիւռքահայ կեանքին եւ արձագանգում է կարեւոր իրադարձութիւններին յօդուածներով, հարցազրոյցներով տեղեկատուութեամբ: Փաստօրէն կապող կամուրջ է Հայաստանի եւ Սփիւռքի միջեւ: Կարող եմ երկարել, բայց չերկարեմ ու կարճ կապեմ:
Ինչ ասեմ, Աստուած (եւ մեր իրականութիւնը) երկար կեանք տայ, թէ Թէքէեան Մշակութային Միութեան եւ թէ ՙԱզգ՚ թերթին:
Նիւ Ճըրզի, Յակոբ Վարդիվառեան
«Պայքար» շաբաթաթերթ
