Արեվելք - Արևելք լրատուական

743
15/09/2016

Կարօ Արմեն. «Ես չեմ խորհիր, թէ սովորական ժողովուրդը պատերազմ կ՚ուզէ»

Պոլսոյ ԺԱՄԱՆԱԿ օրաթերթի հարցազրոյցը՝«Հայաստանի մանուկներ» հիմնադրամի նախագահ, ամերիկաբնակ գիտնական, բարերար Կարօ Արմէնի հետ։

-Պոլիս ծնած էք, ի՞նչ կը յիշէք Պոլիսէն՝ ձեր մանկութենէն:

-Փոքրիկ եղած ատենս գիտէի, որ մենք տեղացի չէինք, հոն ծնած եմ, բայց երբեք չեմ զգացած, որ ես Պոլիսին կը պատկանիմ, որովհետեւ տարբեր վարուելակերպ մը կար...:

Կը յիշեմ մեծմօրս պատմութիւնները, ան իրական պատմութիւններ կը պատմէր իր իսկ կեանքին առընչուող:

Պոլիս ծնած եմ, այո, բայց մեծմայրս Ասլանպէկ գիւղէն էր, ինն-տասը տարեկանիս Ատափազարի՝ Ասլանպէկ գիւղը այցելած եմ առաջին անգամ։ Մանկութեանս յիշողութիւնները շատ են: Հայկական դպրոց յաճախած եմ: Մեր դպրոցէն տուն 15 վայրկեան քալելու ճամբայ կար եւ այդ ճամբուն մէջտեղը կը գտնուէր մեծմօրս բնակարանը: Գրեթէ ամէն օր դպրոցէն տուն գացած ատենս, մեծմօրս տունը կ՚այցելէի, անոր համեղ ճաշերը կ՚ուտէի: Ես իրեն առաջին թոռնիկն էի, այդ պատճառով ինծի հանդէպ վարմունքը քիչ մը տարբեր էր միւս թոռնիկներուն հետ համեմատելով, քիչ մը գէշ կը զգայի այդ առաւելութիւնը ունենալուս համար:

Մեծմօրս պատմութիւնները իբրեւ շարժանկարէն ելած դրուագներ կը ներկայանային ինծի:

Մեր ժամանակ կային «Սպարտակ», «Պեն Հուր» պատի շարժանկարները, որոնք պատերազմը կը պատկերացնէին եւ մեր պատմութիւնները այդ շարժանկարներուն միջոցով կը պատկերացնէի եւ չէի կրնար դիտել զանոնք: Տասնմէկ-տասներկու տարեկան էի, երբ դպրոցին մէջ սկսայ խօսիլ, որ այս խնդիրները իրականութիւն են, արդէն այդ ժամանակ մտածեցի, որ մենք մեր հայրենիքին պէտք ունինք, միայն այդ է մեր ապահովութեան երաշխիքը: Դպրոցը աւարտելէ ետք, հեռացայ Պոլիսէն եւ մինչեւ հիմա չեմ գացած հոն...

-Յաճախ կու գաք Հայաստան, «Հայաստանի մանուկներ» հիմնադրամը դարձած է կենսակերպ, այնպէ՞ս չէ:

-Այո, իմ կեանքս է այս հիմնադրամը, հոն եմ միշտ, Միացեալ Նահանգներու մէջ եւս շատ ժամանակ կը յատկացնեմ այս աշխատանքին:

1970 թուականին գացի Միացեալ Նահանգներ եւ գրեթէ ամբողջ կեանքս Նիւ Եորք ապրած եմ, բայց միշտ տեղաշարժի մէջ կը զգամ ինքզինքս. Նիւ Եորք, Պոսթըն, Մէյն, Հայաստան…: Շաբաթավերջին Նիւ Եորք կ՚երթամ, հոն ալ գրասենեակ մը ունիմ, Մէյն՝ ագարակ մը, հետաքրքրական տեղ է, հոն ալ կ՚աշխատիմ, բնապահպանական ագարակ մը կը վարեմ, որ ոչ թէ գումար վաստկելու համար է, այլ՝ առողջ ապրելակերպի գաղափարին հանդէպ ունեցած հաւատքիս համար: Հայաստանի մէջ ալ տուն մը ունիմ եւ Հայաստան կու գամ ամենամեծ հաճոյքով, եւ եթէ դասելու ըլլանք քաղաքները, որոնց կապուած եմ, հակառակ որ ամենէն շատը Նիւ Եորքի մէջ ապրած եմ, բայց առաջինը Հայաստանը կը դասեմ, յետոյ՝ Մէյնը, յետոյ՝ Պոսթընը, չորրորդը՝ Նիւ Եորքը:

-Ինչպէ՞ս հասաք Միացեալ Նահանգներ, ի՞նչ դժուարութիւններ յաղթահարեցիք:

-100 տոլար ունէի քովս, երբ հասայ Միացեալ Նահանգներ, եւ այս մէկը չափազանցութիւն չէ, իրաւ այդպէս էր:

Շատ ազնիւ եւ տպաւորիչ հայ ընտանիք մը կար Պրուքլինի մէջ, իրենք հիւրընկալեցին զիս իրենց տան մէջ, երեքուկէս տարի անվճար իրենց տունը ապրած եմ: Տանտիկինը ամերիկահայ էր, ինծի անգլերէն սորվեցուց, ամէն ձեւով քաջալերեց, որպէսզի ես ոտքի կանգնիմ եւ յառաջանամ: Պրուքլինի իմ դպրոցէս՝ Քուինզ գոլէճէն մինչեւ բնակարան երկուքուկէս ժամուան ճամբայ էր, երեք գնացք կ՚առնէի եւ մէկ ալ՝ հանրակառք, երկուքուկէս ժամ երթը, երկուքուկէս ժամ դարձը, այդպէս դպրոց գացի եւ ուսանեցայ եւ անկէ ետք, երբ PHD ստացայ, աշխատանքի անցայ: Որպէս գիտաշխատող Պրուքլինի մէջ էի, սակայն օր մը, ինքնաշարժիս քարիւղ լեցնելու ժամանակ նշմարեցի, որ քարիւղի գիները 1 տոլարի կը մօտենային, իսկ քարիւղի չափիչը երկու հատ թիւ ունէր, եւ եթէ 1 տոլարը անցնէր, երեք հատի պէտք ունէին եւ ատիկա զիս մղեց, որ տարուիմ ֆինանսական աշխատանքով: Արդէն շահի մասին կը խորհէի, իբրեւ գիտական հետազօտութիւն եւ այդպէով, ֆինանսական գործին հետեւեցայ, Պրուքլինը ձգեցի, գացի Ուոլ Սթրիթ, ուր ութ տարի աշխատելով, ֆինանսական ճիւղին մէջ յառաջացում արձանագրեցի: Հետաքրքրականը այն է, որ բնաւ ֆինանսական առումով դպրոց մը չեմ յաճախած, եւ միշտ կ՚ըսեմ՝ ֆինանսիստ դառնալու համար եօթներորդ դասարանի գրահաշիւին (algebra) պէտք ունիս: Սակայն ես մնացի այս ծիրէն ներս եւ ինքնազարգացումով յառաջացայ մինչեւ 1981 թուականը, երբ Ուոլ Սթրիթ գացի, 1989 թուականին սկսայ արմատաւորուիլ ֆինանսական ճիւղին մէջ, 1993 թուականին հիմնեցի կենսաարհեստագիտական հիմնարկութիւն մը:

Այդ ընթացքին, անձնական կեանքէս դրուագ մը մղած է զիս: Մայրս քաղցկեղ ունէր, ատիկա մեզի համար շոք մը եղած էր, ան քառասունչորս տարեկան էր, երբ շատ յառաջացած էր քաղցկեղը իր մօտ։ Բուժման նպատակով մայրս բերի Միացեալ Նահանգներ, սակայն ան երբ հասաւ, բուժման հնարաւորութիւնը կորսուած էր արդէն: Անկէ ետք, քաղցկեղը բուժելու դեղին շուրջ անընդհատ մտածումներու եւ որոնումներու մէջ էի, կը մտածէի՝ ինչ ընել, որպէսզի կանխել այդ շատ նուաստացուցիչ հիւանդութիւնը: 1993 թուականին նշմարեցինք, որ ախտազերծութեան երեւոյթներու ուսումնասիրութիւն մը կայ, այդ ձեւով քսաներեք տարի հետեւած եմ այս ուսումնասիրութիւններուն:

Տարիներ առաջ մարդիկ կ՚ըսէին, թէ քաղցկեղը պիտի բուժուի, բայց այդ առումով յառաջընթացը շատ քիչ է, ըսենք, դեղ մը կ՚ըլլայ, որ հարիւր հազար տոլար կ՚արժէ եւ մարդուն չարչարանաքը երեք ամիս կ՚աւելցնէ, քաղցկեղի բուժման յառաջընթացը այդ է, ոչ թէ բուն ձեւով կը դարմանէ: Անցեալ հինգ տարիներուն ընթացքին միայն իմմունօ-օնքոլոժին բուն ձեւով սկսած է բուժել քաղցկեղը: Ոչ թէ ամբողջութեամբ լուծուած է քաղցկեղին խնդիրները, բայց հինգ տարիէ ի վեր սկսած ենք յայտարարել, որ որոշ հիւանդութիւններու պարագային քաղցկեղը բուժելի է: Օրինակ, հինգ տարի առաջ մեթաստաթիք մելանոմա (մորթի մելանուռ) ունեցողը, անկարելի էր որ բուժուէր, հիմա մեթաստաթիք մելանոմա ունեցողներուն քառասուն տոկոսը կը բուժուի, բայց միայն՝ իմմունօ-օնքոլոժիի միջոցաւ: Մենք այդ գիտութեան ամենէն հին ընկերութիւնն ենք՝ քսաներեք տարի առաջուան: Ուրիշ ընկերութիւններ ալ կային, լրիւ ջնջուած են այս քսաներեք տարիներուն ընթացքին, մենք՝ մնացած ենք:

Հինգ-վեց տարուան մէջ դեղի ուրիշ ընկերութիւններ ալ յայտնուած են, եւ ոչ միայն մեր դեղերը, այլ իրենց դեղերն ալ արդէն շրջանառութեան մէջ են: Դժբախտաբար, մենք շատ առաջ էինք այս ճիւղին մէջ, դժուարութիւններ ունեցած ենք՝ ֆինանսական եւ այլն, եւ հիմա կը սկսինք մեծ քայլերով յառաջանալ:

-Հայաստանի մէջ նոյնպէս մեծ է քաղցկեղով հիւանդներուն թիւը: Այդ մէկը որպէս մասնագէտ, անշուշտ, մտահոգութիւն կը պատճառէ Ձեզի, ի՞նչ կրնաք ըսել այդ առումով:

-Այո, քաղցկեղի տարածուածութեան քարտէսին եթէ նայիս, Հայաստանը առաջիններէն է, երանի այլ բանի մէջ առաջինը ըլլայինք: Ես ըսած եմ, թէ այն, ինչ որ մենք կը յաջողինք Միացեալ Նահանգներու մէջ, ես պատրաստ եմ զանոնք Հայաստանի մէջ առանց շահի ներկայացնելու:

Լիայոյս եմ, որ յառաջիկայ հինգ-տասը տարիներուն ընթացքին Հայաստանը ըլլայ մեր տարածքաշրջանի կեդրոնը՝ իմմունօ-օնքոլոժիի ճիւղին մէջ, որպէսզի դրացի երկիրներէն ստիպուին գալ եւ մեզի ըսել. «Կը ներէք, կարո՞ղ ենք օգտուիլ»:

-Շուտով Լոռիի մէջ պիտի բացուի Ձեր նախաձեռնութեամբ սկիզբ դրուած առաջին ՍՄԱՐԹ կեդրոնը, որ պիտի նպաստէ գիւղերու զարգացման: Ի՞նչ են Ձեր զգացողութիւնները այդ առումով:

-Աշնան կը կատարուին հիմնական աշխատանքները, իսկ գարնան արդէն բացումը կը կատարուի:

Այդ առումով ես ունիմ հետեւեալ խոհերը:

Հայկական իրականութեան մէջ կան Սփիւռքն ու Հայաստանը: Եթէ պատմութեան նայինք, Սփիւռքի կեդրոնները եղած են Պոլիս, Թեհրան, Պէյրութ, Հալէպ։ Պոլիսը, իբրեւ մտաւորականութեան եւ գործարարութեան կեդրոն շատ զօրաւոր եղած է, այսօր սակայն տկարացած է: Իսկ Թեհրանի, Պէյրութի եւ Հալէպի հայ բնակչութիւնը կը հաշուէին մօտ երկու հարիւր հազարէն աւելի, հիմա Թեհրանինը՝ յիսունէն պակաս է, Պէյրութինը՝ յիսունէն պակաս, Սուրիայինը՝ քանի մը հազար է, այսօր կան Միացեալ Նահանգներու, Եւրոպայի որոշ երկիրներու, Հարաւային Ամերիկայի հայերը եւ եթէ անոնց հայկական վիճակը նշմարենք, ամէն օր կը հալին, կը տկարանան, կը լուծուին, բայց իրենցմէ իւրաքանչիւրին ուժը՝ անձնական ուժերը շատ բարձրացած է: Ատիկա Սփիւռքի իրականութիւնն է, եւ որ եթէ ուզենք վերականգնիլ, պէտք է տեսլական մը ունենանք, եւ այդ տեսլականը անկասկած Հայաստանն է: Իսկ եթէ Հայաատանի վիճակին նայինք, երեք խմբաւորումներ կան՝ Երեւանը, գիւղն ու Ղարաբաղը: Եթէ նշմարէք, հայութեան DNA-ն, ո՛չ միայն ֆիզիքական, այլ՝ մշակութային DNA-ն, ապա անիկա գիւղի եւ Ղարաբաղի մէջ է: Մենք կը կարծենք, որ գիւղացիները յետամնաց են, ատիկա սխալ է, մենք արդէն տասներեք տարիներու ընթացքին շատ փորձառութիւն ունեցած ենք գիւղերուն մէջ, եւ մտային տեսակէտէ, կարողութեան տեսակէտէ, գիտենք որքան յառաջացած են գիւղերու բնակիչները: Մարդիկ Հայաստանի մէջ ապրելով, յաճախ չեն նշմարեր, թէ ի՞նչ է գիւղերուն վիճակը, ինչպիսի՞ մտային կարողութեան տէր է գիւղացին: Գիւղացիին նայելով, մենք պիտի հասկնանք, թէ ապագային ինչպէ՞ս պիտի ըլլայ մեր երկիրը, ինչպէ՞ս պիտի կառավարենք երկիրը: Բացառութիւններ կան՝ տեղացիներ, որոնք երբեք հեռանալու մտադրութիւնը չունին, եւ մենք պարտաւոր ենք գիւղերուն մէջ իրենց օգնութիւն ցուցաբերելու, որպէսզի մեր հայ ազգը յառաջանայ գիւղի միջոցաւ:

-Ինչպէ՞ս կը վերաբերիք քաղաքականութեան: Վերջերս Միացեալ Նահանգներու նախկին դեսպանին հետ Արցախ գացած էք, ինչ որ համապատասխան արձագանգ գտած է ազէրիական մամուլին մէջ:

-Այո, դեսպանը անցանկալի մարդոց ցուցակին մէջ ներառուած է: Բայց ես քաղաքական խնդիրներուն հետ զբաղելու բնաւ նպատակ չունիմ: Մենք Ղարաբաղ գացինք ոչ թէ քաղաքական կամ այլ հարցերով զբաղելու համար, այլ տեսնելու, թէ ինչպէ՛ս կրնաք օգնել ապրիլեան պատերազմէն տուժածներուն: Ողբերգութիւն եղած է Ղարաբաղի մէջ եւ այդ ողբերգութենէն տուժածները մարդասիրական օժանդակութեան պէտք ունին, երախաները ցնցումի մէջ են, մայրերը ցնցումի մէջ են, այն մարդիկ, որոնք ամուսիններ, որդիներ եւ հարազատներ կորսնցուցին, ցնցումի մէջ են, կայ յետողբերգական ցնցում մը։ Այդ ցնցումը յաղթահարելու համար պէտք է օգնել անոնց:

Ես կ՚ուզեմ խաղաղութիւն ըլլայ Հայաստանի եւ դրացի երկիրներու մէջ, բայց խաղաղութիւնը միակողմանի չէ, բոլոր կողմերն ալ պէտք է համաձայնին խաղաղութեան՝ քաղաքակիրթ երկխօսութեան մէջ մտնելով իրարու հետ, անցեալի սխալները ընդունելով, միմեանց վստահելով: Խաղաղութենէն զատ, ես կը փափաքիմ, որ դրախտ ըլլայ ոչ միայն Հայաստանի, այլ թշնամի նկատուող երկիրներու մէջ, անոնց գիւղերուն մէջ, քանի որ միայն մէկ հոգիի զարգացումը հաւասարաչափ չէ, պէտք է բարեկեցութիւնը, զարգացումը հաւասար ըլլայ: Այդ մէկը ներդաշնակ ու խաղաղ կեանքի պայմանն է:

Ինչո՞ւ մենք մեր գործունէութեան համար ընտրեցինք Հայաստանի գիւղական համայնքները: Որովհետեւ Հայաստանի գիւղերը աներեւակայելի պաշար ունին եւ այդ հարստութիւնը նախեւառաջ մարդն է: Եւ այդ պաշարը հարստութիւն է ո՛չ միայն Հայաստանի, այլեւ՝ ամբողջ աշխարհի համար:

Ուշագրաւ դէպք մը ներկայացնեմ. անցեալ տարի Թումանեանի շրջանին մէջ ճամբար մը հաստատած էինք, ճամբարի երախաներուն հարցուցի՝ ո՞րն է ձեր հայ ըլլալու գրաւականը: Մէկը ըսաւ՝ բարի ըլլալն է, այն է, որ մենք կարողանանք աշխարհին օգնել, մէկը ըսաւ՝ մեր պատմութիւնը այն եղած է, որ մենք մեր յառաջացումներով աշխարհի յառաջացումին մասնակցած ենք: Ոչ մէկը ըսաւ՝ ելլենք ազէրիները մեռցնենք: Ես չեմ խորհիր, թէ սովորական ժողովուրդը պատերազմ կ՚ուզէ: Եթէ տգէտ ըլլաս եւ այդ կառավարութեան սուտերուն հաւատաս, կը մասնակցիս այդ ամէնուն, բայց պէտք է հեռու մնաս եւ մտածես ի շահ բարիք գործելու, ի շահ խաղաղութեան, ինչպէս պարզ ժողովուրդը կը փափաքի:

Մենք Արցախ գացինք եւ մենք պարզ ժողովուրդին հետ կ՚ուզենք աշխատիլ, կ՚ուզենք ողբերգութեան կէտերը գտնել: Եթէ թոյլ տան մեզի, մենք սիրով Ատրպէյճան կ՚երթանք: Մենք այդ ձեւով կը մտածենք, իբրեւ ազգ, իբրեւ կազմակերպութիւն, որու միակ նպատակը օգնելն է: Ո՛չ թէ չարութիւն ընենք, ո՛չ թէ ջնջենք զիրենք եւ կռուինք: Սխալ բան է, եթէ մենք երթանք եւ իրենց ապրած գիւղերէն վռնտենք զիրենք: Եթէ միայն Հայաստանը դրախտ ըլլայ, կղզի կ՚ըլլայ, մենք այդ կղզիին մէջ չենք կրնար ապրիլ, պէտք է ըլլայ ընդհանուր համակարգ մը, որուն միջոցաւ ամէնքս հանգիստ ապրինք: Մեր ջանքերը այդ ուղղութեամբ են եւ վստահ եմ, մենք կը հասնինք մեր նպատակին:

Ես չեմ ընդունիր այն անհաւասարակշռութիւնը, որ կը տիրէ, մէկը հարուստ է, միւսը՝ ուտելիք չունի ուտելու, միւսը՝ «Պենթլի» տիպի ինքնաշարժ կը քշէ, միւսը՝ չքաւոր է: Ես չեմ ըսեր՝ համայնավար ըլլանք եւ ըսենք՝ ամէն մարդ հաւասար ըլլայ: Հաւասար չենք մենք, կան մարդիկ, որ խելացի են, կան մարդիկ, որ խելացի չեն, կան անձեր, որոնք տաղանդաւոր են եւ կան ուրիշ անձեր, որոնք խելացի են, բայց տաղանդաւոր չեն: Մենք այս ամէն ինչը պիտի ընդունինք եւ մեր ամէն քայլերը մղենք աւելի ներդաշնակ աշխարհ ստեղծելու, եւ այդ պարագային միայն մենք կը յաջողինք:

«ժամանակ»/Պոլիս