Դ. եւ Վերջին մաս
Այլազան հիւանդութիւններ
Տապասկ (urticaria)Խմել ծիրանի խիւսի եւ հայկաւի ջրային արտահանոյթը: Ըստ Apricot մենագրութեան [44], այս պտուղը կը պարունակէ կենսանիւթեր A & C, ինչպէս նաեւ հակաբորբոքիչ նիւթեր: Առաջին դարու (Յ.Տ.) կիլիկեցի յոյն դեղագործ/բժիշկ Տիոսքորիտես իր De Materia medica գործին մէջ կը յիշէ հայկաւը իբրեւ դարմանական նիւթ: Ըստ արդի դեղաբանութեան, կաւը կը դարմանէ մարսողական անհանգստութիւնները, թունաւորումները, կենդանիներու խածուածքներն ու միջատներու խայթուածքները [45]: Կարելի է հետեւցնել, թէ կեսարացիներու գործածած այս խառնուրդը կ՚ամոքէ տապասկի սաստիկ քերուըտուքը: Հաւանաբար այս նոյն դեղը կ՚օգնէ նաեւ ներքին թունաւորումներուն պարագային ալ: Այսպիսի դէպքերու առիթով, կեսարացիները իբրեւ դարման կը խմեն նաեւ թան:
Կարիճի խայթուածք
Ըստ Mayo Clinic-ի (https://www.mayoclinic.org), ընդհանրապէս կարիճի խայթուածքը բժշկական խնամքի չի կարօտիր, եթէ ախտանիշերը լուրջ չեն, ինչպէս շնչառական դժուարութիւն, ջղաձգում, դիւրազգածութիւն, արեան գերճնշում եւ ցաւ [46]: Յամենայն դէպս կեսարացին խայթուած տեղը կ՚օծէ ձէթով, իսկ նոյն ձէթին մէջ նախապէս կը դնեն ողջ կարիճ մը: Ձէթը ունի հակաբորբոքիչ, ցաւամոքիչ ու թեթեւ հակադիւրազգածական յատկութիւններ [47]։Կարելի չէ բացատրել հոն լուծուած կարիճին թոյնին օգուտը առանց մտնելու նմանաբուժական (homeopathy) հակադարձ տեսութեանց մէջ:
Սիրտխառնուք
Կը խմեն հանրածանօթ կիտրոնի ու անանուխի թրջոցը:Միզեցուցիչ (diuretic)Կը խմեն ազատքեղի ու եգիպտացորենի ծոպերու թրջոցը: Այս պարագային ազատքեղին գործածութիւնը բժշկականօրէն հաստատող աղբիւր կայ [48]: Գալով եգիպտացորենին, անիկա նաեւ կը գործածուի երիկամի քարերու ու միզային գործարաններու բորբոքման իբրեւ դարման [49]:
Թոքախտի դարմանում
Մոմով պաշտպանուած վարակիչ մանրէն կը կոչուի դիմացկուն Mycobacterium tuberculosis: Կեսարացին թոքախտի դէմ կը խմէ շան լակոտի արիւն ու կ՚ուտէ անոր միսը: Նման տարօրինակ ժողովրդային բուժումներու կը հանդիպինք Բրիտանացիներու նախահայրերուն քով, որոնք կ՚ուտէին խորոված մուկ, արու եղջերուի կոտոշէն պատրաստուած դոնդող ու կը խմէին անսեր կաթ [50]։
Մարսողական գործարաններու անհանգստութիւններ
Փորհարութիւն. կը խմեն խաշուած կոճապղպեղի եւ բրինձի ջուրը: Բրինձին նշան եփուելէ ետք կը վերածուի դոնդողի ու կը «բռնէ» աղիքային հեղուկները: Այս արմատը ունի հակաստնգական յատկութիւն [51]: Լուծումին կրնան ընկերանալ ցաւալից խիթեր, որոնք «սբազմօտիք» վիճակէ կը յառաջանան: Լուծումի դէմ նաեւ կ՚ուտեն խոզկաղին, որուն քիմիական բաղադրութեան մասին կարելի չեղաւ տեղեկութիւն ունենալ: Կեսարացին խիթ ունեցողին փորին վրայ տաք աղիւս կը դնէ, թէեւ ասիկա կրնայ վտանգաւոր ըլլալ կուրաղիքի բորբոքման պարագային:
Ջերմի դարման
Տաքութիւնը սկսած օրը ենթական պաղ ջուրով լուալ: Ապա անոր խմցնել կիտրոնի հիւթի ու հաւկիթի կեղեւի խառնուրդը: Հեղուկը կը խմեն զայն գիշեր մը պաղ օդին ձգելէ ետք: Պտուղին հակաբորբոքիչ flavonoid-ները եւ հիւթին մէջ լուծուած հաւկիթի կեղեւին glycosaminoglycan-ները կրնան հակազդել ջերմին բուն պատճառին եւ կասեցնել զայն: Էվէրէկցիները սխտորի քացախոտ լուծոյթը խմելով կ՚իջեցնեն տաքութիւնը: Ինչպէս արդէն ըսինք, քացախը ունի ասփիրինի նման յատկութիւններ, որոնց վրայ կ՚աւելնայ սխտորին ի միջի այլոց հակաջերմ կարողութիւը [52]:
Թութքի (hemorrhoids) դարման
Հիւանդութիւնը կը յատկանշուի սրբանի երակներու ցաւալից ընդլայնումով ու անոնց դրսեւորմամբ: Ասոնց կ՚ընկերանան բորբոքում, քերուըտուք եւ արիւնահոսում, մանաւանդ զօրաւոր ջանքի՝ պնդութեան պարագային: Պնդութիւնը մեղմելու համար յետոյքը ուղղել դէպի եռացած ջուրի կամ քացախի շոգիին (վերջինը նաեւ ըլլալով ցաւամոքիչ): Ենթական կը նստեցնեն խաշած մոլոշի տերեւներէն ելած շոգիին վրայ: Ծանօթ է, որ Malvaceae բուսաբանական ընտանիքը հակաբորբոքիչ է եւ թաղանթները ամոքող նիւթեր կը պարունակեն, բայց արդեօք ատոնք շոգիով ցնդելի՞ են: Այդ կէտը յստակ չէ: Կեսարիայէն ունինք նաեւ երկու ուրիշ անբացատրելի թութքի դարմաններ՝ հիւանդին կերցնել ուղտի եփած միս կամ տապկուած գորտ:
Մարձական/շարժականու վիրաբուժական/բեկաբուժական եւ ջրաբուժական դարմանումի ձեւեր
ՄարձումԻ գործ կը դրուի յօդացաւի, ջիղերու կարկամութեան պարագաներուն: Կան երկու ձեւեր:Աղով ու ամենաբոյժ օղիով կռնակի շփումներ կ՚ընեն հիւանդը քրտնեցնելու համար: Մարձումն ու բաղնիքի մէջ «միսերու քաշքշում»-ը տարածուած սովորութիւններ են աշխարհագրական այս տարածքին մէջ:Ենթական կը պառկի երեսին վրայ, կռնակին վրայէն կը քալէ մանուկ մը:
Շարժական ձեւերԱսոնք կը գործածուին կանխելու համար որոշ վիճակներ: Օրինակ քիթի արիւնահոսութեան ատեն, գլուխը կամ ձեռքը վեր պէտք է բռնել: Օձի խայթուածքի պարագային, խայթուած տեղէն վեր վիրակապել, որպէսզի թոյնը չտարածուի, նաեւ վէրքը ծակծկել ու ծծել: Ուշաթափ եղած անձին ճկոյթը խածնել:
Վիրաբուժական
Մատնաշուրթի (եղունգի շուրջի) վարակում կամ բորբոքում։ Այս կը պատահի երբ որեւէ պատճառաւ եղունգին շուրջ վէրք յառաջացած է եւ մանրէներ թափանցած են։ Այն ատեն, հիւանդ մատը կը դնեն գորտին սրբանին մէջ: Արդեօք այդ տեղը որեւէ հականեխական նի՞ւթ կայ այդպիսի վէրքեր դարմանելու համար: Այլ դարման մըն է վէրքին վրայ դնել կտաւատի խիւս կամ շաքար՝ զայն պարպելու համար: Վէրքերը հասունցնելու համար ընդհանրապէս զանոնք կը փաթթեն կտաւատի, պամիայի կամ թահինով հրուշակի խիւսերով: Զանոնք պայթեցնելէ ետք թարախը դուրս քաշելու համար վէրքը կը ծածկեն ձէթի մէջ հալած մեղրամոմի/կուպրի պատանքով մը: Պալարներուն վրայ կը դրուի խաշած տուղտի խիւս: Ուռեցքներուն դէմ կը գործածուի գինիի մէջ եռացած հացի պատանք: Սուրի կտրուածքներուն իբրեւ դարման կը քսեն ձէթի մէջ թաթխուած մուկի ձագի արտահանոյթ: Հաւանաբար մատղաշ մարմինները ունին հիւսկէնային սպիացնող բնանիւթեր: Մարմնին մէջ մտած փուշերը փտեցնելու համար, վիրաւոր տեղը ծածկել խորոված սոխի ու մասնաւոր իւղի մը պատանքով: Իւղին ինքնութիւնը կարելի չեղաւ ճշդել: Արիւն առնել։ Քառասունքէն առաջ նորածիններէն արիւն կ՚առնեն, որպէսզի անոնք հետերնին «եկած» անմաքուր արիւնէն ազատին: Իսկ գարնան ալ կիներէն արիւն կ՚առնեն. այս գործողութիւնը ընդհանրապէս կը կատարուի բաղնիքներուն մէջ, ուր կիները տզրուկ կը փակցնեն իրենց մարմնին որոշ մասերուն: Ճմլում ու կապտացում։ Գաւազանի ծեծի հետեւանքով (բանտի մէջ, ֆալախա), վիրաւորուած մասը բուժելու համար զայն կը ծածկեն ծեծուած չամիչի խիւսով: Խաղողը կը պարունակէ հակաբորբոքիչ ու մորթային մազերակներուն պատերը զօրացնող flavonoid-ներ ու աղաղներ:
ԲեկաբուժականԽախտած կամ կոտրած անդամներ։ Բեկաբուժը կը փորձէ շարժած ոսկորները իրենց տեղերը բերել: Ապա, վիրաւոր մասին կը կապէ ոչխարին գլխուն մորթը կամ ալ զայն կը փաթթէ օղիի մէջ լուծուած խունկով: Անկէ ետք, իբրեւ ուղղիչ պահպանակ, վիրաւոր մասին վրայ կը հաստատէ չորս տախտակներու շերտեր: Նոյն նպատակաւ կը գործածեն կուպրի, սեւ պղպեղի եւ ուրիշ համեմներու խիւսեր: Խախտած մասը կը փաթթեն օճառի ու հաւկիթի ճերմկուցի խիւսով: Կուպրի ու զանազան համեմներու խիւսերը հաւանաբար տեղայնական տաքութիւն յառաջացնելով, կ՚արագացնեն ոսկրային փոխարկութիւնը, նպաստելով կոտրուածքին սպիացման:
ՋրաբուժութիւնԿեսարիոյ մէջ կը գործածեն ջերմուկները յօդացաւ բուժելու համար: Խիթերու դէմ կը գործածեն տաք ջուրով ողողուած անձեռոցներ: Պաղ ջուրը միայն կը ծառայէ մարածները սթափեցնելու համար:
Եզրափակում
Թէեւ Կեսարիոյ ժողովրդային բժշկութեան մասին մեր ձեռք ձգած աղբիւրը 1937-ին հրատարակուած Արշակ Ա. Ալպօյաճեանի Պատմութիւն հայ Կեսարիոյ Բ. հատորն է, բայց եւ այնպէս գործը բաւականին տեղեկալից է այդ առընչութեամբ:Կապադովկիան հին ժամանակներէն եղած է Արեւելքի ու Արեւմուտքի քաղակակրթութեանց ձուլման օրրան, այնպէս որ սպասելի է որ հոն կուտակուած գիտելիքները ժամանակի ընթացքին տեղացիներէն իւրացուէին եւ օգտակար կերպով գործածուէին զանազան բնագաւառներու մէջ, որոնց շարքին առողջապահականին:Կեսարացիները բաւական հարուստ դարմանական միջոցներ ստեղծած ու կիրարկած են: Երկրագործական որոշ աղքատիկ վայրերու մէջ պահքը ու սակաւակերութիւնը նոյնիսկ նպաստած են բնակիչներուն առողջութեան: Բայց կը թուի թէ ժողովրդային բժշկութենէ ստացուած այս զանազան առաւելութիւններուն դիմաց գոյութիւն ունեցած է նաեւ Կեսարիոյ գաւառին զանազան շրջաններու ապառողջական մթնոլորտը, ինչպէս նաեւ Կեսարիա քաղաքի բնակիչներուն անխոհեմ սննդականոնը:
_______
[44] G. Matlejan: www.whfoods.com/genpage.php][45] Bolus armenicus, Wikipedia.[46] Scorpion sting treatment-Mayo Clinic.[47] W.J. Dahl et al, Health benefits of olive oil and olive extracts, University of Florida, IFAS extensionFSHN16-4.[48] Parsely, ibid., p. 1023.[49] Monograph Corn silk, ibid., p. 217.[50] G. Hatfield, “Tuberculosis”, in Encyclopoedia of folk medicine, old and New World traditions, 2004, p. 352: www.abc-clio.com[51] Monograph Ginger, paragraph Herbal use, ibid., p. 344.[52] Schauenberg P / Paris Ferdinand, monograph «Allium sativum, garlic», in Guide yo medicinal plants, Litterworth press, Butler and Tanner 1977, London, p. 84. ■
(Շար. 4 եւ Վերջ)