22.09c
Երեվան
երք, ապր 16
Իրաքեան Քիւրտիստանի մէջ Մոսատի նախկին համակարգող Էլիազար Ցեւրիր «Մաարիվ» պարբերականին մէջ յօդուած մը գրելով դրուատիքով խօսած է Իրպիլի հանրաքուէ կայացնելու քայլը: Ցեւրիր երկար տարիներու իր լռութիւնը հատելով նաեւ ըսած է, որ քիւրտերը մեծ ժողովուրդ են եւ անոնք արժանի են «մեծ պետութիւն» մը ունենալու: Խորքին մէջ տաս տարուան դիւանագիտական- ապահովական փորձ ունեցող իսրայէլացի գործիչին ( 1965-1975 տարիներուն) յօդուածին հրապարակումը պատահական չէ: «Մաարիվ»ը պատահական թերթ մը չէ, ու հոն տպագրուած յօդուածներն ալ պատահական մարդոց յօդուածները չեն: Ամէն պարագայի յստակ է, որ Քիւրտիստանի մէջ տեղի ունեցող եւ ունենալիք զարգացումները, ունին քաղաքական հիմք: Այդ զարգացումներն են նաեւ, որ կարողութիւնը ունին շրջանին մէջ նոր եւ ղատ հաւանաբար տրամաթիք դէպքերու տուն տալու: Հակառակ անոր, որ ԱՄՆ- Ռուսաստան «լռելեայն» համաձայնութիւն մը գոյութիւն ունի, որուն գլխաւոր օրակարգը Միջին Արեւելքի ընդհանուր վիճակը բարելաւելն է: Միւս կողմէ նոյնպէս յստակ է, որ արեան, քաոսի, անորոշութեան աւազան դարձած Սուրիոյ եւ Իրաքի դէպքերն ալ շատ հաւանաբար հասած են այնպիսի փուլ մը, որոնց տրամաբանական շարունակութիւնը պէտք է տարածում գտնէ այլ տարածքներու մէջ, որոնցմէ կրնայ ըլլալ ... Քիւրտիստանը:
Այս նախաբանէն ետք ու խօսելով վերջին մէկ շաբթուան ընթացքին շրջանային եւ միջազգային լրահոսին մէջ կարեւոր դիրք զբաղեցուցած «քրտական հանրաքուէ»ին մասին հարկ է ըսել, որ երկուշաբթի 25 սեպտեմբերը, տարբեր օր եւ թուական պիտի դառնայ, ոչ միայն մինչ այդ, որպէս Իրաքի Քիւրտիստան ճանչցուած հողատարածքին համար, այլեւ ամբողջ շրջանին համար
Հինգ ու կէս միլիոն հաշուող էթնիկ քիւրտեր կը մասնակցեցան խաղաղ պայմաններու մէջ ընթացող հանրաքուէին, ու նախնական տուեալներով Քիւրտիստանի բնակչութեան 93 առ հարիւրը «Այո՛» կը քուէարկէր Քիւրտիստանի անկախութեան:
Վերջին տարիներուն բարձրագոյն մակարդակի շփումներ կատարած Քիւրտիստանի ընդհանուր առաջնորդը ՝ Մասուտ Պարազանին, մոռնալով Իրպիլի կառավարութեան այս քայլին դէմ լսելի դարձած տարբեր որակի սպառնալիքները «բարձր ճակատ»ով կը մասնակցէր հանրաքուէին եւ իր «այո՛»ն ամրագրելով կարեւոր «պատգամներ» կ'ուղղարկէր Քիւրտիստանի «հարեւան» տէրութիւններուն:
Իր կարգին Քիւրտիստանի ապահովական խորհուրդի ղեկավար Մասրուր Պարազանի (Պարազանիի որդին), որ տարի մը առաջ «պայթուցիկ» համարուած յայտարարութեամբ մը «կ'աւետէր», որ Իրաք երեք մասերու պիտի բաժնուի հանրաքուէի հանրաքուէի կայացած օրը մամլոյ յատարարութեամբ մը հանդէս գալով կը յայտնէր, որ իրենց համար Թուրքիան կարեւոր գործընկեր է եւ իրենք վստահ են, որ Անգարայի հետ համագործակցութիւնը պիտի շարունակուի: Հակառակ անոր, որ հանրաքուէի կայացման գիշերը տօնական իրավիճակ կը տիրէր Քիւրտիստանի մայրաքաղաք Իրպիլի եւ միւս գլխաւոր քաղաքներուն մէջ (Զախո, Տըհոք եւ այլ շրջաններ) սակայն յստակ էր նաեւ, որ Իրպիլի ղեկավարութիւնը նպատակ չունէր անկախութեան յայտարարութիւն մը կատարել կամ հանրաքուէի արդիւնքով «ամրագրուած» անկախութիւնը տօնել: Այս մօտեցումը լաւագոյն միջոց էր, որպէսզի Իրպիլի հարեւաններու սրած տրամադրութիւնները աւելիով լարելու: Խորքին մէջ, ինչն էր պատճառը, որ Քիւրտիստանի համար կարեւոր դերակատարութիւն ունեցող կողմ-հարեւանները այսքան լարուէին եղածին համար:
Ու ի՞նչն էր արդեօք, որ Պաղտատ, Անգարա եւ յատկապէս Թեհրան մասնաւորապէս այս հարցին շուրջ նոյն լեզուով խօսին:
Նախ հասկնալու համար «շրջանային» տէրութեանց ժխտական կեցուածքները պէտք է անպայման հաշուի առնել, որ քիւրտ ցեղի մարդագրական ընդհանուր պատկերը չի պարփակուիր Իրպիլով: Այսինքն, եթէ «քրտական գործօն»ի իրական սահմանները փորձենք գծել, ապա պարզ պիտի դառնայ, որ այսօր Իրպիլի մէջ իրենց «պատմական երազ»ը ոտքի հանող քիւրտերը կը տարածուին ամբողջ շրջանին մէջ, հասնելով մինչեւ Իրան:
Ու հոս է նաեւ, որ անկախ նաւթի, կազի եւ այլ կենսական հումքերու բաժանման խնդրէն, գոյութիւն ունի հասարակաց մտահոգութիւն համարուող հիմնահարց մը, որուն անունն է «քրտական մեծ երազ»: Այդ նոյն երազը, որ խորքին մէջ մղձաւանջ է Անգարայի համար, նոյնքան կամ աւելի նուազ չափերով մտահութեան առիթ է շիիթ Թեհրանին ու այս օրերուն Թեհրանի «հովանոց»ին տակ եղող Պաղտատին համար:
Աւելի հեռուն երթալով պէտք է նաեւ ըսել, որ մինչ Պարազանի իր այս քայլով կը փորձէր «բոլոր քիւրտերու» առաջնորդը դառնալ, ան նաեւ կրողը կրնայ ըլլալ, բոլոր այն շարժումներուն, որոնք քաջալերուելով Իրպիլի օրինակէն, իրենք եւս «գլուխ բարձրացնեն» եւ իրենց հերթին պահանջեն անկախութիւն կամ յոռեգոյն պարագային խօսին յաւելեալ իրաւունքներու եւ ազատութեան մասին:
Գալով Սուրիոյ քիւրտերուն, ապա անոնք բոլորովին այլ հարթութեան եւ «ալիք»ի վրայ են: Ու այստեղ յստակ է նաեւ, որ Սուրիոյ կառավարութիւնն ալ, որ միջազգային հանրութեան կողմէ մինչեւ հիմա «ընդունելի» կառավարութիւն մը չէ, զգուշաւոր է այս հարցին առումով ու կը նախընտրէ «հետեւող»ի դիրքին մէջ ըլլալ:
Վերադառնալով հանրաքուէէն ետք մարմին ստացող վիճակին ապա պէտք է նշմարել, որ հակառակ անոր, որ Էրտողան կը խօսի «զինուորական ծանրագոյն ընտրանքներ»ու կամ վարչապետ Պինալի Եըլտըրմի «բոլոր հաւանականութիւնները բաց են» ընտրանքին մասին, շատ դժուար է տեսնել, որ Քիւրտիստանի անկախութեան դէմ եղող տէրութիւնները երթան զինուորական կտրուկ քայլերու:
Կրնայ պատահիլ, որ Թուրքիա փակէ Քիւրտիստանի հետ վերջինիս համար ամենակենսական համարուած «Ալ Խապուր» եւ «Իպրահիմ ալ խալիլ» անցքերը, կրնայ պատահիլ, որ դարձեալ Անգարա դադրեցնէ, իր հողերուն վրայով դէպի արտաքին աշխարհ նաւթի արտահանումը ու վերջապէս կրնայ պատահիլ, որ Իրպիլ պաշտօնական Պաղտատի կոչերուն չընդառաջելուն հետեւանքով Քիւրտիստան յայտնուի օդային ամպարկոյի մը տակ, բայց եւ այնպէս զինուորական գործողութեան մը հաւանականութիւնը երեւելի չէ, եթէ կշիռի վրայ դնենք շրջանային ընդհանուր իրադրութիւնը եւ յատկապէս Ուաշինկթըն- Մոսկուա գործադրուած ճիգերը, որոնք կը միտին մարել սուրիական հրդեհը:
Շիիթ աշխարհին համար տանելի չէ Քիւրտիստանը տեսնել, որպէս պետական նոր խաղացող մը, որովհետեւ ըստ անոնց վարկածներուն Պարազանիներու տիրապետութեամբ գոյատեւած եւ այսօր դէպի անկախութիւն «սուրացող» այս Քիւրտիստանի հիմնական «տէր»ը Թէլ Աւիւն է: Ու այս առումով ալ շատ բացայայտ է, որ Իսրայէլի վարչապետ Բէնիամին Նաթանիահույի համար շրջանին մէջ «նոր դաշնակից» մը «որսալու» քաղաքականութիւնը սկսած է դառնալ առաջնահերթութիւն:
Թէլ Աւիւ իր «ոխերիմ» հարեւաններուն հետ լեզու գտնելու համար կարիքն ունի կարեւոր յենարանի մը, որուն ուժականութեան սահմանները կը սկսին Իրպիլի մէջ եւ կը տարածուին ամբողջ տարածքաշրջանին մէջ:
Այսքան խճճուած քաղաքական պատկերի լոյսին տակ յստակ է, որ Իրպիլի դէմ տեղի ունենալիք գործողութիւնները հիմնականին մէջ հիմնուած պիտի ըլլան տնտեսական պատժամիջոցներու վրայ: Ու այդ պարագային է նաեւ, որ երեւան պիտի գայ,թէ Քիւրտիստան ինչքանով պիտի կարողանայ պաշտպանել իր գոյութիւնը:
Փաստ է, որ յատկապէս տրամաթիք մեծ փոփոխութիւններով հագեցած Իրաքի ընդհանուր վիճակին առընթեր Քիւրտիստան «ապրեցաւ» տնտեսական փայլուն օրեր: Ու այդ օրերուն էր նաեւ, որ Իրպիլ յաջողեցաւ օտար դրամանիշներու մեծ պահուստ ունեցող «զոն ֆրանշ» մը դառնալ:
Հիմա եկած է մեծ քննութեան պահը: Իրպիլի հանրաքուէին դէմ եղող իւրաքանչիւր կողմ «անձկութեամբ» պիտի հետեւի զարգացումներուն եւ սպասէ, որ տնտեսական պատիժներու ենթարկուած Իրպիլը «յանձնուի» ու հրաժարի հանրաքուէի կամ անկախութեան գաղափարէն:
Անշուշտ այս առումով ալ հարցը բաւական երկար ժամանակի կը կարօտի, անշուշտ եթէ Իրպիլի մօտիկ կողմերն ալ իրենց կարգին «խաղի կանոններօը փոխելու համար յատուկ քայլեր չկատարեն:
Ամէն պարագայի կայ ընդհանուր կարծիք մը, որ Քիւրտիստանի կողմէ առաջ քաշուած անկախութեան գաղափարը նոր փուլի մը պիտի տանի քիւրտերուն համար անկախ պետութիւն մը ստեղծելու «մեծ երազ»ը, որուն սահմանները կրնան գծուիլ նոյնիսկ արիւնով:
Այլ հարց, որ այդ արիւնը ինչքանով օգտակար ու դրական հիմքերու վրայ դրուած նոր պետութեան մը ստեղծման կրնայ ծառայել:
Սագօ Արեան
«Ժամանակ»/ Պոլիս
