19.09c
Երեվան
ուրբ, ապր 19
Սեղմիրան (corset)
Ինչո՞ւ սխալ կամ արտասովոր է սեղմիրան բառին կազմութիւնը:
Սկսիմ այս բառի ծննդոցէն, ապա կ’անդրադառնամ եղած նկատողութեանց:
Այս բառը առաջին անգամ կը տեսնենք Եղիա Տեմիրճիպաշեանի եւ Մեսրոպ Նուպարեանի ֆրանսահայ բառարաններուն մէջ, որոնց առաջին հրատարակութիւնները տեղի ունեցան իրարմէ մէկ տարի տարբերութեամբ՝ 1888-ին եւ 1889-ին: Առաջինը վերահրատարակուեցաւ 1891-ին եւ 1896-ին, երկրորդը՝ 1892-ին: Անշուշտ զանց կ’ընեմ աւելի ուշ տեղի ունեցած հրատարակութիւնները: Նմանապէս 1892-ին զայն կը գտնենք Գաբամաճեանի հայերէնէ-հայերէն բառարանին մէջ (սեղմիրան-corset):
Արդ, մեր տրամադրութեան տակ ունինք ասոնց վերջին հրատարակութիւնները միայն, որոնց երկուքին մէջ ալ կը գտնենք սեղմիրան բառը: Նախորդ հրատարակութիւնները չունինք, այս պատճառով ալ չենք կրնար վստահ ըսել, թէ անոնք ալ կը բովանդակէի՞ն զայն, եթէ այո, ապա այս երկուքէն ո՞ր մէկը նախապատւութիւն կը վայելէր, մանաւանդ որ երկուքն ալ անուանի են իրենց կազմած նոր բառերով:
Հակառակ վերը տիրող շփոթին՝ հակում ունիմ ենթադրելու, թէ բառս յղացողը Տեմիրճիպաշեանն էր: Եթէ ձեզմէ մէկը կարենայ աւելի ստոյգ տեղեկութիւն հայթաթյթել, անշուշտ երախտապարտ կ’ըլլամ, եւ հետագային աւելի ինքնավստահ կը գրեմ այս մասին:
Նոյն տարիներիուն լոյս տեսած երկու այլ ֆրանսահայ բառարաններ՝ Սամուէլ վ. Գանթարեանինը (1886) եւ Նորայր վ. Բիւզանդացիինը (1894) չունին այս բառը:
Դարավերջին հրատարակուած Գուիտոն Լուսինեանինը (1900) ունի զայն:
Մատենագիտակաան այս խորապատկերին վրայ ալ կը քննենք բառիս կազմութիւնը:
* *
*
ՃԻշդ ի՞նչն էր, որ նկատողութեան առարկայ կը դարձնէր սեղմիրան-ը:
Հայերէնի բազմահազար բարդ բառերը կազմուած են կայուն կաղապարով մը, որ էապէս հայեցի է եւ կը պահանջէ, որ բարդ բառին բուն իմաստը կրող արմատը կամ բաղադրիչը գտնուի բառիս վերջը՝ աջին, իսկ բառիս սկիզբը գտնուող արմատը կամ բաղադրիչը ըլլայ միւսին լրացումը, միւսին մէկ բացատրութիւնը միայն:
Օրինակ՝ ջրաշուն-ը ցոյց կու տայ անասուն մը, որ նմանցուած է շունի, եթէ կ’ուզէք՝ շուն մըն է ան, որ կ’ապրի ջուրին մէջ: Այսպէս մտածուած յդ գէ աանզաը: Եւ ինչպէս կը տեսնէք, շուն-ը բառիս վերջին արմատն է եւ կը կրէ բառիս բուն իմաստը, մինչ ջուր-ը պարզապէս կը բացատրէ այդ շունին բնական միջավայրը, ապրած տեղը:
Առնենք երկրորդ բառ մըն ալ՝ ռազմադաշտ, որ դաշտ մըն է, որուն վրայ ռազմ՝ պատերազմ տեղի ունեցած է. այստեղ ալ բառիս բուն իմաստը ամփոփուած է երկրորդ՝ աջակողմեան արմատին մէջ:
Այս նոյն տրամաբանութեամբ կազմուած են մեր բազմատասնեակ հազար բարդ բառերը:
Այս առասպելական քանակութեան դիմաց կը գտնենք քանի մը,– միայն քանի մը,– բարդ բառեր, որոնք հակառակ շարքը կամ կաղապարը ունին եւ ուրեմն կը հակառակին բառակազմութեան հայեցի ըմբռնումին ու թելադրանքին:
Այդ բառերէն մէկը սեղմիրան-ն է:
* *
*
Այս բառը կազմուած է սեղմ(ել) բայարմատէն եւ իրան գոյականէն:
Ըստ իմաստի ան սեղմող (ա՛յս է իր բուն իմաստը) է, ուրեմն սեղմ բայարմատը պէտք է դրուէր բառիս վերջը, եւ ունենայինք՝ իրանասեղմ, որ կը նշանակէ (իրանը) սեղմող:Այս իրողութեան դիւրաւ կ’անդրադառնաք, եթէ առնենք այլ բարդ բառեր, որոնց արմատին մէկը բայական ծագում ունի. օրինակ՝ եղբայրասէր (սէր-սիրող), պատմագէտ (գէտ- գիտցող), նամակագիր (գիր- գրող) եւ այսպէս շարունակ:
Հայերէնին համար բարդ բառի բաղադրիչներուն այս կարգը անշրջելի է. հայեցի մտածողութիւնը չի թոյլատրեր որ խախտենք այս կարգը, իսկ եթէ խախտենք, տուեալ բառը կը փոխէ իր իմաստը. օրինակ՝ գրամեքենայ եւ մեքենագիր ունին նոյն արմատները, նոյն բաղադրիչները կամ կը ձեւացնեն այդպէս: Բայց ահա այս երկուքը ունին բոլորովին տարբեր իմաստներ.
***գրամեքենայ-ն հայեցի մտածողութեամբ՝ մեքենայ մըն է (որ կը ծառայէ...գրելու)
***մեքենագիր-ը հայեցի մտածողութեամբ գիր մըն է, գրութիւն մըն է (որ մեքենայով ստացուած է, ի հակադրութիւն ձեռքի կամ ձեռագիր-ի):
Բաղդատեցէ՛ք նաեւ՝ բանասիրել եւ սիրաբանիլ, շնագաաայլ եւ գայլաշուն,– ասոնք բոլորովին տարբեր հսկացութիւններ են:
Այսպէս, ուրեմն, արմատներուն կարգը կ’որոշէ տուեալ բարդ բառին իմաստը:
Եւ ինչպէս ըսի, այս դիրքը, այս կարգը անխախտ է հայուն համար, որ այս պարագային ստիպուած չէ լեզուաբաան ըլլալու, որպէսզի ճիշդ կազմէ իր բառերը: Մեր հեռաւոր՝ նախագրային դարերու նախնիները գրաճանաչ իսկ չէին, երբ կազմեցին հազարաւոր բարդ բառեր՝ հետեւելով իրենց ներքին ձայնին, հայեցի մտածողութեան թելադրանքին՝ նոյնիսկ առանց անդրադառնալու, թէ ի՛նչ կարգով կը կազմեն այդ բառերը: Այլ խօսքով՝ այդ կարգը, իմացական ազդակ մը ըլլալէ առաջ՝ է՛ զգացական ազդակ մը՝ հայուն յատուկ:
Պարագան նոյնը չէ մեզի ծանօթ այլ լեզուներու:
* *
*
Ես չեմ ծանրանար անգլերէնի, ֆրանսերէնի, իտալերէնի, թէկուզ լատիներէնի բարդ բառերուն վրայ, որոնց բոլորին մայրը դասական յունարէնն է: Ուրեմն մէկ-երկու օրինակ կ’առնեմ յունարէնէն միայն:
***Սկսինք hippopotamus-էն, որ կը գտնէք վերը յիշուած (ու չյիշուած) լեզուներուն մէջ:
Այս բառին առաջին արմատն է hippo (ձի), իսկ երկրորդը՝potamus (գետ):
Ուրեմն յոյնը կը մտածէր այդ անասունը իբրեւ ձիագետ:
Արեւմտեան բոլոր լեզուները առած են այս նոյնը իր այս արմատական կարգով, միայն հայը շրջած է այդ արմատներուն կարգը եւ ձիագետ-ը դարձուցած է գետաձի: Այսպէս է, քանի որ յունարէնի կարգը հայուն համար իմաստ չէր կրնար ունենալ:
Ուրեմն գետաձի-ն ձի մըն է (ձիու նմանցուած անասուն մը), որ կ’ապրի գետին մէջ:
Քանի որ ան ձի մըն է, ուրեմն ձի արմատը պէտք է գտնուի բառին աջ ծայրը:
***Յաջորդը ու վերջինը պիտի ըլլայ psychologos բառը:
Այս բառը մենք թարգմանած ենք հոգեբան, արդարեւ՝ psycho-հոգի, logos-բան:
Բան-ը դասական հայերէնի մէջ կը նշանակէ խօսք, նաեւ՝ խօսող, մտածող, խորհրդածող: Հոգեբանը այն մասնագէտն է, որ կը խօսի, կը խորհրդածէ հոգիին մասին, կը կարդայ զայն: Այլ խօսքով՝ ան խօսող մըն է: Նոյն իմաստը ունի յունարէնը:
Այս պարագային, ինչպէս կը նկատէք, յունարէնի բառային կաղապարը եւ մերը նոյնն են, կը համընկնին: Սա՛ տարբերութեամբ, որ հայերէնը հաստատ կը մնայ իր հայեցի սկզբունքին վրայ, տարբերողը, յեղյեղուկը...յունարէնն է, եւ յունարէնին հետ նաեւ բոլոր այն լեզուները, որոնք որդեգրած են յունականը: Այս բոլորը կը հաստատեն հայերէնի բառակազմական սկզբունքներուն էապէս ազգային, հայեգի ու կայուն նկարագիրը:
Սակայն հայն ալ մարդ է, եւ այն տեսակէն, որ տկար է...գեղեցիկին հանդէպ: Եւ այդ տկարութեան բերումով հազարաւորներու կողքին աչք փակած է քանի մը բացառութիւններու, որոնցմէ մէկն ալ սեղմիրան-ն է, որ շատ նազենի ու վայելուչ է իր բարեհնչութեամբ, այլեւ ներքին եւ արտաքին թելադրութեամբ: Ունի անբեկանելի ներդաշնակութիւն մը ձեւի եւ իմաստի, գրութեան եւ արտասանութեան, եւ այդ ներդաշնակութեան ալ կը պարտի ան իր համատարած որդեգրումը. արդարեւ, ներկայիս ան հաւասարապէս մաս կը կազմէ արեւելահայ թէ արեւմտահայ բառարաններուն եւ անշուշտ կենդանի խօսքին:
Բազմաթիւ բառեր հնարուած են պատմականօրէն՝ թարգմանելու համար corset հասկացութիւնը, սակայն չեն տոկացած անոնք. թուենք անոնցմէ՝
---պախճաւանդ
---լանջանոց
---լանջապահ
---լանջապան
---չփակ
---ներքին բաճկոնակ կանանց
---լանջապինդ
---սեղմակ
Ծանօթ.– Այս ցանկէն միայն պախճաւանդ[1]-ը գոյութիւն ունեցած է Ե. դարուն, մնացեալները հնարուած են 19-րդ դարուն:
Ինչպէս ըսի, այս արտասովոր կառոյցը ունեցող բառերուն թիւը 10-ի չի հասնիր:
Յաջորդիւ պիտի անդրադառնամ մէկ-երկու ուրիշներու եւս:
1. Երբ 5-րդ դարուն ֆրանսացի կիները աղուէսի եւ արջի մուշտակ կը կրէին եւ անտառներուն մէջ վայրի պտուղով կը կերակրուէին, հայ թագուհիները եւ իշխանուհիները պալատական բեհեզներու մէջ կը պսպղային եւ իրենց իրանին պախճաւանդ կը կրէին: Պախճաւանդ-ը միշտ ալ ներկայ եղած է մեր բարքերուն ու բառարաններուն մէջ. Գրիգոր Զոհրապ գործածած է այս բառը:
